دوم رمضان ۱۴۴۳ | آیت الله دستغیب
«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» امیرالمؤمنین علیه‌السلام و شناخت اوست. دلیل این قول سخن خدای تعالی در قرآن کریم است که فرمود: «او در امّ‌الکتاب نزد ما علیِ حکیم است» و منظور از او امیرالمؤمنین علیه‌السلام است که در امّ‌الکتاب (سورۀ فاتحه) «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» است.
بسم اﷲ الرحمن الرحیم
دوم رمضان ۱۴۴۳ – ۱۴۰۱ | دوشنبه ۱۴۰۱/۰۱/۱۵ | آیت الله سید علی محمد دستغیب
در فصل چهارم کتاب، ذیل عنوان «شناسایی کامل قرآن منحصر به علی علیه‌السلام بود» ۲۱ روایت آمده که برخی از آنها بدین قرار است:
علی علیه‌السلام فرمود:
«از من بپرسید ای اهل کوفه پیش از آنکه نتوانید از من بپرسید. به آن کسی که جانم به دست اوست نازل نشد آیه‌ای مگر اینکه من داناترین افرادم به آن، کجا و در حقّ چه کس نازل شده است، در کوه یا در راه صاف بود یا در قرارگاه یا در هنگام حرکت بود.»
در روایت دیگری از این باب از قول آن حضرت نقل کرده:
«چشمم و سرم فرود نیامد برای خواب مگر دانستم چه چیز و کدام آیه را جبرئیل آورده، از حلال و حرام و از امر و نهی و از سنّت یا کتاب یا در چه مطلب یا در حق که نازل شده است.»
روایت دیگری در همین باره از شعبی نقل شده که گوید:
«نبود در این امّت هیچ‌کس داناتر به علمی که بین زمین و آسمان است و به هرچه فرود آمده از طرف خداوند به محمّد صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله از علی علیه‌السلام.»
یعنی داناتر از علی علیه‌السلام کسی نبوده که بداند یک‌یکِ آیات قرآن در چه موقع، برای چه و در کجا نازل شده.
در روایت دیگری از ابن شبرمه نقل شده:
«کسی نبود بر منبر بالا رود، بگوید از من بپرسید از آنچه بین دوجلد قرآن است، مگر علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام.»
فصل پنجم کتاب اشاره به آیات بسیار دربارۀ علی علیه‌السلام و اولادش دارد و ۱۷ روایت در آنجا آمده است؛ از جمله از ابن عباس روایت شده:
«فرود نیامد آیۀ قرآن در حق هیچ‌کس به مقداری که در حق علی ابن ابی‌طالب علیه‌السلام فرود آمد.»
در روایت دیگری از لیث، از مجاهد آمده است:
«نازل نفرمود خداوند آیه‌ای در قرآن در مدح مؤمن، مگر اینکه علی علیه‌السلام در رأس آن آیه (بلکه مصداق کامل و اکمل افراد مدح شده) بود.»
یعنی هر آیه‌ای که دربارۀ مؤمنان نازل شد اولین و کامل‌ترین مصداقش مولا علی علیه‌السلام بود.
در روایت دیگری ابن عباس چنین گفته:
«پیغمبر گرفت دست من و دست علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام را و خلوت فرمود با ما دو نفر در کوه بثیر. پس دو رکعت نماز خواند، سپس دو دستش را به آسمان بلند فرمود، پس عرض کرد هرآینه موسی بن عمران از تو درخواست نمود و من، محمّد صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله فرستادۀ تو هستم از تو درخواست می‌کنم به من شرح‌صدر دهی و آسان و مهیّا بفرمایی برایم امرم را (روح و کارگشای مرا) و زبانم را رسا گردانی (تا گفتارم به همۀ مردمان برسد) و قرار ده برایم علی ابن ابی‌طالب را وزیر که اهل و برادر من است. به‌وسیلۀ او پشتم را محکم ساز و شریکش گردان در کارم (رساندن یگانیگی تو و دستوراتت بر مردمان).
ابن عباس گوید: شندیم صداکننده‌ای می‌گفت: ای احمد! هرآینه داده شدی آنچه درخواستی.
پس پیغمبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله به علی علیه‌السلام فرمود: ای اباالحسن دستت را به آسمان بلند کن و پروردگارت را بخوان و از او بخواه، تو را عطا می‌نماید.
پس بلند نمود دست‌های خود را به آسمان و می‌گفت: خداوندا قرار ده برای من نزد خودت عهدی با سابقه باشم با تو (تا مصداق آیه شریفه «لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَهَ إِلاَّ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْدا»[1] گردم) و قرار ده از برای من نزد خودت دوستی.
(مولا علی علیه‌السلام از خدا خواستند مصداق این آیه قرار گیرند و مقام شفاعت یابند.)
پس نازل شد از طرف خداوند بر پیغمبرش:
﴿إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا﴾[2]
«کسانی که ایمان آوردند و کارهای نیک کردند، زود باشد رحمان برایشان دوستی قرار دهد.»
پس پیغمبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله خواند آیه را بر اصحابش، همگی در شگفت شدند، شگفتی زیاد.
پس پیغمبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله فرمود: از این شگفتی می‌نمایید؟ هرآینه قرآن چهار بخش است؛ یک‌چهارم آن تنها دربارۀ ما اهل‌بیت است و یک‌چهارم دربارۀ دشمنان ماست و یک‌چهارم آن حلال و حرام و یک چهارم آن واجبات و احکام، و هرآینه خداوند نازل فرمود دربارۀ علی علیه‌السلام آیات بسیار پرمعنا.»
در فصل ششم کتاب حدود ده روایت دربارۀ این موضوع آمده که علی علیه‌السلام سرور مؤمنان در قرآن است؛ یعنی هرجا آیۀ «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» آمده، اولین مصداقش حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام است.
ابن عباس گوید:
«فرود نیامد آیۀ «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» در قرآن مگر اینکه علی علیه‌السلام رأس و امیر آن بود و هرآینه خداوند توبیخ فرمود اصحاب محمّد صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله را در چند آیه، امّا علی علیه‌السلام را جز به نیکی یاد نفرمود. همه (راوی‌ها و مفسرین) این مطلب را می‌گویند.»
او همچنین در روایت دیگری گوید:
«نازل نفرمود خداوند «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» را مگر اینکه علی علیه‌السلام سرور و رئیس آن مؤمنین مخاطب در آن آیه بود و امیر آنها.»
آیاتی که دربارۀ اهل‌بیت نازل شده به تفصیل و ترتیب سوره‌ها
در سورۀ حمد، آیۀ «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ»[3] در شأن اهل‌بیت علیهم‌السلام نازل شده. حاکم حسکانی با سند از ابی‌بریده نقل می‌کند:
«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیم» ما را به راه راست راهنمایی فرما، گفت: «صراط محمّد و آله» یعنی «راه محمّد صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله و آل او.»
در روایت دیگری از امام باقر علیه‌السلام نقل شده که ایشان در حدیثی از پدرش، از جدش فرمود:
«رسول اللّه صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله فرمود: اگر کسی شادش می‌کند (می‌خواهد) از صراط چون بادِ ازجاکننده بگذرد و به بهشت وارد شود، بدون حساب، پس باید دوست بدارد دوست و وصی و ملازم و جانشین من بر اهلم (و امّتم) علی بن ابی طالب علیه‌السلام را، و اگر شادش می‌کند (می‌خواهد) به آتش درآید پس ولایتش را رها کند.
پس به عزّت و جلال پروردگارم سوگند هرآینه علی علیه‌السلام درب ورود بر خداست (که کسی نمی‌تواند بر خداوند وارد شود مگر از دری که آن در علی است و هرآینه علی علیه‌السلام «الصراط المستقیم» راه راست است و هرآینه روز قیامت خداوند از ولایتش می‌پرسد (مؤاخذه می‌فرماید).
یعنی آن کسی که دوستی علی علیه‌السلام را ندارد و به ایشان پشت کرده باید آمادۀ آتش باشد.
روایت دیگری از سلام بن مستنیر جعفی گوید:
«وارد شدم بر حضرت ابی‌جعفر، امام محمّدباقر علیه‌السلام عرض نمودم خداوند مرا فدایت گرداند، به درستی که خوش ندارم شما را به زحمت بیندازم. اگر به من اجازه می‌فرمایید تا از شما بپرسم.
حضرت فرمود: از هرچه می‌خواهی بپرس.
پس گفتم: از قرآن از شما بپرسم؟
فرمود: آری.
گفتم: فرمودۀ خداوند در کتابش «هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقیمٌ».[4]
فرمود: راه علی بن ابی‌طالب است (صراطُ علیٍ مستقیم).
گفتم: راه علی بن ابی‌طالب؟
فرمود: راه علی بن ابی‌طالب.»
در روایت دیگری حسکانی با سند متصل از امام صادق علیه‌السلام نقل کرده:
«راهی که شیطان گفت: البته می‌نشینم بر سر راه مستقیم و آنان را از آن راه مستقیم بازمی‌دارم،[5] راه علی علیه‌السلام است.»
یعنی شیطان سعی می‌کند مردم را از دوستی علی علیه‌السلام منحرف کند. البته او فقط وسوسه می‌کند و کاری جز این از دستش نمی‌آید. تا خود انسان نخواهد کاری از او ساخته نیست.
«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» در تفاسیر شیعه
تفسیر نورالثقلین دربارۀ دلالت این آیۀ شریف روایات بسیاری در ذیل آن آورده که به برخی از آنها اشاره می‌شود.
فِی تَفْسِیرِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ فِی الْمُوَثَّقِ عَنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» قَالَ: الطَّرِیقَ وَ مَعْرِفَهَ الْإِمَامِ
در روایت موثق از تفسیر قمی از امام صادق علیه‌السلام نقل شده که دربارۀ «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» فرمودند: راه و شناخت امام معصوم (علی علیه‌السلام و فرزندانش).
همچنین فرمودند:
«وَ اللَّهِ نَحْنُ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ»
«به خدا سوگند ما صراط مستقیم هستیم.»
فِی کِتَابِ مَعَانِی الْأَخْبَارِ بِإِسْنَادِهِ إِلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» قَالَ: هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَعْرِفَتُهُ، وَ الدَّلِیلُ عَلَى أَنَّهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ»[6] وَ هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی أُمِّ الْکِتَابِ فِی قَوْلِهِ: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ»
«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» امیرالمؤمنین علیه‌السلام و شناخت اوست. دلیل این قول سخن خدای تعالی در قرآن کریم است که فرمود: «او در امّ‌الکتاب نزد ما علیِ حکیم است» و منظور از او امیرالمؤمنین علیه‌السلام است که در امّ‌الکتاب (سورۀ فاتحه) «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» است.
مفضل بن عمر گوید از امام صادق علیه‌السلام دربارۀ «صراط» پرسیدم، فرمودند:
«هُوَ الطَّرِیقُ إِلَى مَعْرِفَهِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُمَا صِرَاطَانِ: صِرَاطٌ فِی الدُّنْیَا وَ صِرَاطٌ فِی الآخِرَهِ، فَأَمَّا الصِّرَاطُ فِی الدُّنْیَا فَهُوَ الْإِمَامُ الْمُفْتَرَضُ الطَّاعَهِ مَنْ عَرَفَهُ فِی الدُّنْیَا وَ اقْتَدَى بِهُدَاهُ مَرَّ عَلَى الصِّرَاطِ الَّذِی هُوَ جِسْرُ جَهَنَّمَ فِی الآخِرَهِ، وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفْهُ فِی الدُّنْیَا زَلَّتْ قَدَمُهُ عَنِ الصِّرَاطِ فِی الآخِرَهِ فَتَرَدَّى فِی نَارِ جَهَنَّمَ»
«صراط یعنی راه شناخت خدای تعالی که دو صراط است؛ صراطی در دنیا و صراطی در آخرت. صراط دنیا امامی است که اطاعتش واجب است. هرکس این صراط را بشناسد و به هدایتش اقتدا کند، از صراطِ آخرت که پلی بر جهنّم است، می‌گذرد و هرکس در دنیا او را نشناسد قدمش در صراطِ آخرت می‌لرزد و در جهنّم سقوط می‌کند.»
هرچه انسان آیات و روایاتی را که دربارۀ اهل‌بیت علیهم‌السلام نازل شده بفهمد و از آنها اطاعت کند، علاوه بر اینکه ثواب می‌برد، معرفتش نیز افزایش می‌یابد.
از امام زین‌العابدین علیه‌السلام روایت شده:
«نَحْنُ أَبْوَابُ اللَّهِ وَ نَحْنُ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ»
«ما درهای خدای تعالی و صراط مستقیم هستیم.»
تفسیر نورالثقلین از کافی از امام باقر علیه‌السلام روایت می‌کند:
«أَوْحَى اللَّهُ إِلَى نَبِیِّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ «فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ إِنَّکَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»[7] قَالَ: إِنَّکَ عَلَى وَلَایَهِ عَلِیٍّ وَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ هُوَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ»
«خدای تعالی به پیامبر خود، محمّد صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله وحی کرد: «آنچه را از سوی خداوند بر تو وحی شد، محکم بگیر که تو بر صراط مستقیم هستی» یعنی تو بر ولایت علی علیه‌السلام (پشتیبان علی علیه‌السلام) هستی و علی علیه‌السلام صراط مستقیم است.»
رسول خدا صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله فرمود:
«إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى مَنَّ عَلَیَّ بِفَاتِحَهِ الْکِتَابِ إِلَى قَوْلِهِ، «غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» الْیَهُودِ «وَ لَا الضَّالِّینَ» النَّصَارَى.
«خدای تعالی به‌وسیلۀ سورۀ فاتحهالکتاب بر من منّت نهاد. تا آنجا که فرمود «غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» یعنی یهودیان و «وَ لَا الضَّالِّینَ» یعنی مسیحیان.»
[1]. مریم، ۸۷.
[2]. مریم، ۹۶.
[3]. حمد، ۶.
[4]. حجر، ۴۱.
[5]. «لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقیمَ» اعراف، ۱۶.
[6]. زخرف، ۴.
[7]. زخرف، ۴۳.
