سوره نور آیه ۲۰ تا ۲۲ | جلسه ۸
بسم اﷲ الرحمن الرحیم
تفسیر سوره نور آیه ۲۰ تا ۲۲ | چهارشنبه ۱۴۰۱/۰۷/۲۰ | جلسه ۸ | آیت الله سید علی محمد دستغیب
وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللَّهَ رَؤُفٌ رَحیمٌ (20)
اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود (عذاب می‌شدید) امّا خداوند رئوف و مهربان است.
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ وَ مَنْ یَتَّبِعْ خُطُواتِ الشَّیْطانِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکى مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ (21)
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از گام‌های شیطان پیروی نکنید. هرکس از گام‌های شیطان پیروی کند، او به فحشا و منکر امر می‌کند. اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، هیچ‌یک از شما هرگز پاک نمی‌شدید، لکن خدا هرکه را بخواهد تزکیه می‌کند. خداوند شنوا و داناست.
وَ لا یَأْتَلِ أُولُوا الْفَضْلِ مِنْکُمْ وَ السَّعَهِ أَنْ یُؤْتُوا أُولِی الْقُرْبى وَ الْمَساکینَ وَ الْمُهاجِرینَ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ لْیَعْفُوا وَ لْیَصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ (22)
توانگران و مالدارانِ شما نباید قسم بخورند که به خویشاوندان و مساکین و مهاجرانِ در راه خدا چیزی نمی‌دهند؛ گذشت کنند و چشم‌‌بپوشند! آیا دوست نمی‌دارید خداوند شما را ببخشد؟ خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.
«وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ» اگر فضل خدا و رحمتش بر شما نبود (عذابش را نازل می‌کرد) «وَ أَنَّ اللَّهَ رَؤُفٌ رَحیمٌ» به‌راستی خدا رئوف و مهربان است. (20)
«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» ای کسانی که ایمان آورده‌اید! «لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ» از گام‌های شیطان تبعیت نکنید! «وَ مَنْ یَتَّبِعْ خُطُواتِ الشَّیْطانِ» هرکس از گام‌های شیطان پیروی کند «فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ» بداند که او به فحشا و منکر امر می‌کند. «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ» اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود «ما زَکى مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً» هرگز هیچ‌یک از شما پاک نمی‌شد «وَ لکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ» امّا خداوند هرکه را بخواهد پاک می‌کند «وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ» خدا شنوا و داناست. (21)
«وَ لا یَأْتَلِ» نباید سوگند بخورند «أُولُوا الْفَضْلِ مِنْکُمْ وَ السَّعَهِ» توانگران و ثروتمندانِ شما «أَنْ یُؤْتُوا» که نمی‌دهند، انفاق نمی‌کنند «أُولِی الْقُرْبى» به خویشاوندان « وَ الْمَساکینَ» و فقرا «وَ الْمُهاجِرینَ فی سَبیلِ اللَّهِ» و به کسانی که در راه خدا هجرت کردند. «وَ لْیَعْفُوا» باید عفو کنند «وَ لْیَصْفَحُوا» چشم‌پوشی کنند! «أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ» آیا دوست ندارید خداوند شما را بیامرزد؟ «وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ» خدا آمرزنده و مهربان است. (22)
وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُه؛ اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، مابقی جمله در تقدیر است؛ یعنی عذاب بر شما نازل می‌شد، لکن اگر به کارهای زشت خود ادامه دهید و توبه نکنید، هم عذاب آخرت در انتظارتان است و هم چه بسا به عذاب دنیا گرفتار شوید.
وَ أَنَّ اللَّهَ رَؤُفٌ رَحیمٌ؛ خداوند به شما مسلمانان رئوف و رحیم است؛ هم رأفت دارد و هم رحمت.
رئوف و رحیم هر دو به معنای مهربانی است و همدیگر را تأکید می‌کنند. البته رحمت یک نوع مهربانی است و رأفت نوعی دیگر.
از آیۀ ۱۴ تا اینجا خدای تعالی سه مرتبه فرمود «لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُه». در مجموع پنج مرتبه این عبارت در قرآن آمده که چهار مرتبۀ آن در همین سوره و یک مرتبه در سورۀ نساء است.
این حقیقت دارد که خدای تعالی به مؤمنان و آنها که منتسب به پیامبر اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله و اهل‌بیت علیهم‌السلام هستند عنایت خاصی دارد.
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا؛ این عبارت نداست. «آمنوا» یعنی آنها که با خدای تعالی و پیامبر اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله پیوند برقرار کردند، معاد را قبول دارند و معتقد به عدل و امامت هستند، این ایمان است. اگر کسی دو اصل آخر را قبول نداشته باشد فقط مسلمان است.
ایمان هم اعتقاد لازم دارد و هم عمل. عمل یعنی دستوراتی که از جانب خدای تعالی و به‌وسیلۀ پیامبر و ائمۀ اطهار علیهم‌السلام صادر شده اطاعت کند.
شما اگر به کسی اعتقاد دارید و دوستش می‌دارید، اگر کاری به شما سپرد زود انجام می‌دهید، ولی اگر اعتنا نکنید، نشانۀ این است که او را دوست ندارید. معنای دوستی توافق و اطاعت است.
کسی که می‌گوید به خدا و پیامبر و ائمۀ اطهار علیهم‌السلام اعتقاد دارم، قهراً ایشان را دوست می‌دارد و از آنها اطاعت می‌کند. اضافه بر اینکه یقین دارد این اطاعت به نفع اوست.
خدای تعالی بارها در قرآن تأکید کرده که شیطان دشمن سرسخت شماست و می‌خواهد راه را بر کسانی که قصد دارند مسلمان شوند و ایمان بیاورند ببندد. البته تا خود شخص نخواهد کاری از او بر نمی‌آید.
ممکن است کسی بگوید چرا خداوند به شیطان قدرت داد انسان را وسوسه کند و چرا نفس این‌طور آفرید!
علت این است که اینجا دارِ امتحان است. باید آنها که واقعاً به خدای تعالی و پیامبر و ائمۀ اطهار علیهم‌السلام ایمان دارند و آنها را دوست می‌دارند، از آنها که فقط در زبان مؤمن‌اند از هم جدا شوند.
قطعاً خدای تعالی به کسی که با نفس و شیطان مجاهده می‌کند و می‌خواهد حرفشان را نشوند، کمک می‌کند. اگر هم کسی تابع این دو شود و به اخطارهای خدای تعالی اعتنا نکند، باز خداوند به زبان‌های مختلف تأکید و تکرار کرده که بیا، برگرد، توبه کن که من قبول می‌کنم.
لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطان؛ خدای تعالی بعد از خطاب قرار دادن مؤمنان به آنها امر می‌کند از دستورات شیطان پیروی نکنید.
حال که ایمان دارید، پس به مقتضای ایمانتان عمل کنید و تابع دو دشمن مهم خود یعنی نفس و شیطان نشوید! شیطان شما را در راه شرّ می‌اندازد و برخلاف امر خدای تعالی دستور می‌دهد و نفس نیز کمک‌کار آن است.
وَ مَنْ یَتَّبِعْ خُطُواتِ الشَّیْطانِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَر؛ هرکس از وسوسه‌های شیطان پیروی کند بداند که این پلید به زشتی و فحشا و منکر امر می‌کند. او قسم خورده که راه بندگان خدا را ببندد. خداوند هم به انسان اختیار داده هر راهی را می‌خواهد انتخاب کند، هیچ‌کس مجبور نیست. البته خداوند مربی و راهنما برای بشر تعیین کرده تا او را هدایت کند. از درون هم به او هشدار می‌دهد و از اطاعت شیطان برحذر می‌دارد.
وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکى مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً؛ «زکیٰ» از مصدر تزکیه به معنای پاک شدن از کثافات نفس است.
نفس انسان دارای صفات بد است؛ یعنی بخل، کینه، عجب، ریا و دیگر صفات ناپسند دارد. این‌ها درون نفس و از خصوصیات آن است که باید نفس را از آنها پاک کرد، امّا چطور؟
وقتی آدمی خدای تعالی را اطاعت کرد، خداوند پاکش می‌کند. اگر دنبال حضرات معصومین علهیم‌السلام رفت و از دستوراتشان اطاعت کرد، خدا پاکش می‌کند و صفات خوب به او می‌دهد، صفات خوبی که از روح است و در نفسِ پاک تجلی می‌کند و نفس پاک می‌شود.
از اینکه بعد از «یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَر» صحبت از فضل و رحمت خدا کرد شاید به این معنا باشد که با وجود وساوس شیطان و نفس، عنایت خدای تعالی بر شما وجود دارد.
همین هشدارهای درون که به انسان گوشزد می‌کند تابع شیطان نشود، از فضل خداست. دیگر اینکه وقتی تابع شیطان می‌شود، او را به توبه و بازگشت فرامی‌خواند.
بنابراین اگر از اول پیروی شیطان نکرد، شامل رحمت خاص خدای تعالی می‌شود. اگر هم تابع شیطان شد و توبه کرد، خدای تعالی قبولش می‌فرماید و گناهانی را که انجام داده، پاک می‌کند.
پس «لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکى مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً» مفهوم دارد؛ یعنی چون فضل و رحمت خدا بر سر شماست، پاکتان می‌کند، لکن به شرط اینکه از گناهانتان توبه کنید.
وَ لکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَنْ یَشاء؛ خدای تعالی هرکه را بخواهد پاک و تزکیه می‌کند.
امّا خداوند چه کسی را می‌خواهد پاک کند؟ بنا بر آیات قرآن و روایات اهل‌بیت هرکس توبه کند و بازگردد، خداوند او را می‌پذیرد و پاک می‌کند.
بنابراین تزکیه دست خداست. اگر کسی آلودۀ فحشا و منکر شد، خداست که پاکش می‌کند. اگر پیامبر اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله هم عنایتی کنند، از طرف خداست. اگر دستور و اجازۀ پروردگار نباشد، از کسی کاری ساخته نیست.
امّا اگر توبه نکرد چطور؟ ممکن است بعضی افراد توبه نکرده باشند و خدای تعالی پاکشان کند، چرا؟ به‌خاطرِ انجام اعمالی که مثل توبه، موجب پاک شدن گناه می‌شود؛ از جمله گریه بر امام حسین علیه‌السلام. چهل روایت وجود دارد که گریه بر امام حسین علیه‌السلام گناهان را پاک می‌کند. این نیز عنایت خدای تعالی است.
همچنین ممکن است اعمال خوبی انجام دهد که آثار گناهانش پاک شود؛ مثل دستگیری از درماندگان و بینوایان. گاهی یک دعای گرفتاری که هم‌وغمش برطرف می‌شود، کوه گناهان را می‌آمرزد. این هم قسمی از «مَنْ یَشاء» است.
وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیم؛ خدای تعالی شنوا و آگاه است. خداوند برای شنیدن نیازی به گوش ندارد. او شنوایی به ما داده که از راه گوش می‌شنویم، هم‌او می‌تواند کاری کند که بدون گوش هم بتوان شنید.
مگر این گوش تا چه فاصله‌ای کار می‌کند؟ پیامبر اکرم و ائمۀ اطهار علیهم‌السلام از هرکسی هر صدای خوب یا بدی را می‌شنیدند.
انسان وقتی منزه می‌شود، خدای تعالی صفت سمیع و علیم و دیگر صفات خوب را به او عنایت می‌کند. هرچه قوی‌تر باشد این صفات در او ظاهرتر می‌شود؛ مثل پیامبر و ائمۀ اطهار علیهم‌السلام. در مرتبۀ بعد مؤمنان مبرز و اولیاء خدا، بنا بر درجات ایمانی که دارند، صاحب صفات خدای تعالی، از جمله سمیع و علیم هستند؛ مثل سلمان و ابوذر و مقداد و دیگر بزرگان.
وَ لا یَأْتَلِ أُولُوا الْفَضْلِ مِنْکُمْ وَ السَّعَه؛ «یأتل» از ریشۀ «أَلْو» است. این کلمه اگر به باب افتعال و تفعیل رود، معنای کوتاهی کردن و تقصیر داشتن می‌دهد و اگر به باب افعال و تفعّل رود، معنای قسم خوردن می‌گیرد. در این آیه هر دو معنا محتمل است.
تفسیر المیزان ذیل آیه مذکور آورده است: «ایتِلَاء» به معنى تقصیر، ترک و قسم خوردن است و هر سه معنى در آیه خالى از تناسب نیست. معنى آیه این است صاحبان فضل و وسعت، از بخشیدن و انفاق کردن کوتاهى نکنند یا عطا کردن را ترک نکنند و یا قسم نخورند که چیزى ندهند.
«اولوا الفضل» یعنی کسانی که امکاناتی در اختیار دارند که شاید لزوماً مالی هم نباشد. امّا «سعه» به معنای وسعت مالی است. این عبارت می‌تواند توضیح «اولوا الفضل» باشد و می‌تواند مستقل هم باشد.
أَنْ یُؤْتُوا أُولِی الْقُرْبى وَ الْمَساکینَ وَ الْمُهاجِرینَ فی سَبیلِ اللَّه؛ «اولی القربی» یعنی خویشاوندان، اعم از فرزند و همسر و پدر و مادر.
اگر پدر و مادر و فرزند انسان نیازمند باشند باید نفقۀ آنها را بدهد و در صورت ندادن، گناه کرده، امّا نفقۀ همسر را اگر ندهد هم گناه کرده و هم بدهکار اوست.
«مهاجرین فی سبیل اللّه» آنهایند که از شهر خود دور افتادند و تنگ‌دست شدند؛ مثل آنها که در زمان پیامبر اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله از مکه به مدینه آمدند و نتوانستند دارایی‌های خود را به مدینه منتقل کنند، در نتیجه فقیر شدند.
خدای تعالی در این آیه هشدار می‌دهد که مبادا در پرداخت نفقه به خویشاوندان و انفاق مال به فقرا و مساکین و مهاجرین فی سبیل اللّه کوتاهی کنید.
وَ لْیَعْفُوا وَ لْیَصْفَحُوا؛ عفو کنید، ببخشید. اگر یکی از اقوام یا مساکین یا مهاجرین فی سبیل اللّه ظلمی در حق شما کرد، او را عفو کنید تا خدای تعالی هم شما را عفو کند و ببخشد.
أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُم؛ آیا دوست ندارید خدا شما را ببخشد؟ پس شما هم دیگران را ببخشید.
صرف‌نظر از انفاق، بخشش و گذشت همیشه و برای همه خوب است. اگر کسی به شما فحاشی کرد و آبرویتان را برد، اگر واقعاً مؤمن و وابسته به خدای تعالی هستید، او را ببخشید. مطمئن باشید خدای تعالی تلافی می‌کند. شما با خدا معامله می‌کنید نه با کس دیگری.
اگر کسی پولی از شما گرفت و نمی‌تواند پس بدهد، ببخشید و صرف‌نظر کنید. بگویید من از خدا می‌گیرم. یقیناً خدای تعالی در اینجا یا در آخرت یا در هر دو جبران می‌کند. یادتان باشد که در معامله با خدا هیچ زیانی وجود ندارد.
خدایا به‌حق محمّد و آل محمّد کمک کن آنچه را رضای توست انجام دهیم و از آنچه سخط توست پرهیز کنیم.
