سوره توبه آیه ۴۰ | جلسه ۲۷
تفسیر سوره توبه آیه ۴۰ | چهارشنبه ۱۳۹۵/۱۰/۲۲ | جلسه ۲۷ | آیت الله سید علی محمد دستغیب
دانلود فایل صوتی تمام جلسات تفسیر سوره توبه
بسم اﷲ الرحمن الرحیم
إِلاَّ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا ثَانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُمَا فِی الْغَارِ إِذْ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ لاَ تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَ جَعَلَ کَلِمَهَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلَى وَ کَلِمَهُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیَا وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (۴۰)
اگر او را یاری نکنید، خداوند او را یاری کرد هنگامی که کافران [از مکه] بیرونش راندند، در حالی که یکی از دو نفر بود. آن گاه که در غار بودند، وقتی به همراه خود گفت: اندوهگین مباش که خدا با ماست؛ پس خداوند آرامش خود را بر او فرستاد و با لشکریانی که آنها را نمی‌دیدید، یاری‌اش کرد و کلمه کافران را پست قرار داد و کلمه «اللّه» جلّ جلاله بالا و برتر است و خداوند عزیز و حکیم است.
شأن نزول
در آیات گذشته، همان گونه که گفته شد، روى مسأله جهاد در برابر دشمن از چند راه تاکید شده بود؛ از جمله این که گمان نکنید اگر شما خود را از جهاد و یارى پیامبر کنار بکشید، کار او و اسلام زمین مىماند.
آیه مورد بحث این موضوع را تعقیب کرده، مىگوید:” اگر او را یارى نکنید، خدایى که در سخت‌ترین حالات و پیچیدهترین شرایط، او را به شکل معجزه‌آسایى یارى کرد، قادر است باز از او حمایت کند «إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ» و آن زمانى بود که مشرکان مکه توطئه خطرناکى براى نابود کردن پیامبر چیده بودند و تصمیم نهایى، پس از مقدمات مفصلى، بر این قرار گرفت که عده زیادى شمشیرزن، از قبایل مختلف عرب خانه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را شبانه در حلقه محاصره قرار دهند و صبحگاهان دسته جمعى به او حمله کنند و او را در بسترش از دم شمشیرها بگذرانند.
پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که به فرمان خدا از این جریان آگاه شده بود، آماده بیرون رفتن از مکه و هجرت به مدینه شد، امّا نخست براى این که کفار قریش به او دست نیابند به غار ثور که در جنوب مکه قرار داشت و در جهت مخالف جاده مدینه بود، پناه برد. در این سفر ابو بکر نیز همراه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بود.
دشمنان کوشش فراوانى براى یافتن پیامبر کردند، ولى مأیوس و نومید بازگشتند و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پس از سه شبانه روز توقف در غار و اطمینان از بازگشت دشمن، شبانه از بیراهه به سوى مدینه حرکت کرد و بعد از چندین شبانه روز، سالم به مدینه رسید و فصل نوینى در تاریخ اسلام آغاز شد.
آیه فوق اشاره به یکى از حساس‌ترین لحظات این سفر تاریخى کرده، مىگوید: خداوند پیامبرش را یارى کرد، در آن هنگام که کافران او را بیرون کردند؛ «إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا».[1]
إِلاَّ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّه؛ این آیه بعد از آیاتی است که مشتمل بر توبیخ مسلمانان، به خاطر سستی در اطاعت پیامبر و عزیمت به سوی جنگ تبوک بود. در اینجا هم می‌‌فرماید: اگر شما پیامبر را یاری نکنید، خدا او را در موقعیت‌های سختی یاری کرد. بنای پروردگار بر این است که کلمه خود را اعتلا بخشد و دین اسلام را مستقر کند؛ پس هیچ کس نمی‌تواند آن را از بین ببرد؛ لذا فرمود: اگر او را یاری نکنید، خدا یاری‌اش می‌‌کند؛ همچنان که تا کنون او را یاری کرده است.
إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا؛ کافران پیامبر اکرم را با دسیسه‌هایی که طرح کردند، ازمکه راندند.
إِذْ هُمَا فِی الْغَار إِذْ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ لاَ تَحْزَنْ…؛ پیامبر وارد غار شد و ابوبکر که همراه ایشان بود، از شدت ترس، غمگین شد. پیامبر فرمود: غمگین نباش که خدا باماست.
فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْه؛ خداوند سکینه و آرامش بر پیامبر نازل کرد. پیش از این هم فرمود:
﴿ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ﴾[2]
«سپس خداوند آرامش خود را بر پیامبرش و بر مؤمنان فرود آورد.»
رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله همواره نیازمند عنایت پروردگار و بهره مند از آن بودند و دائم می‌‌گفتند:
«الهی لا تکلنی الی نفسی طرفه عین ابدا»
«خدایا به اندازه چشم بر هم زدنی مرا به خود واگذار مکن!»
وَ جَعَلَ کَلِمَهَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلَى؛ قرار خدا بر این است که کافران را پست و ذلیل کند و آنها را پایین بکشد؛هرچند خود گمان کنند بالا رفته‌اند. لااقل برای کسانی که می‌‌فهمند، روشن است که آنان فهم بسیار پایینی دارند و جز عشق به مادیات، چیز دیگری ندارند.
وَ کَلِمَهُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیَا؛ کلمه «اللّه» جلّ جلاله عبارت است از دین پروردگار و کسانی که از سر اخلاص به آن متدین گشته‌اند. خداوند ایشان را بالا می‌‌برد و او عزیز و حکیم است.
[1] ـ تفسیر نمونه، 7، 418.
[2] ـ توبه ۲۶.
