سوره توبه آیه ۱۱ | جلسه ۹

تفسیر سوره توبه آیه  ۱۱ | یکشنبه  ۱۳۹۵/۰۸/۰۲ | جلسه ۹ | آیت الله سید علی محمد دستغیب

دانلود فایل صوتی تمام جلسات تفسیر سوره توبه

 بسم اﷲ الرحمن الرحیم

فَإنْ تٰابُوا وَ أقٰامُوا اَلصَّلاٰهَ وَ آتَوُا اَلزَّکٰاهَ فَإخْوٰانُکُمْ فِی الدِّینِ وَ نُفَصِّلُ اَلآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ (۱۱)

اگر توبه کنند و نماز به پا دارند و زکات بپردازند، برادران دینی شمایند و ما آیات را برای گروهی که می‌دانند، به تفصیل بیان می‌‌کنیم.

خدای تعالی در آیات پیش، از مشرکان اعلان برائت کرد؛ به آنان مهلت چهار ماهه داد؛ به مسلمانان فرمود با مشرکانی که بر عهد خود پابرجا بودند، وفای به عهد کنید و با آنان که نقض عهد کرده، با اهل کتاب و دیگر مشرکان علیه مسلمین همدست شدند، عهد خود را بشکنید، البته بعد از اعلان به آنها. دلایل این کار را هم بیان کرد و فرمود: آنها که دین ندارند (مشرکان) یا ملتزم به دین خود نیستند (اهل کتاب) خصوصیات انسانی را هم ندارند؛ از جمله به عهد خویش وفادار نیستند؛ از این رو هر جا حکومت اسلامی با چنین عهدشکنانی مواجه شد، باید آماده جنگ باشد، ولی تا وقتی که آنان به عهد خود وفادارند، شما هم وفادار باشید.

اصرار خداوند بر جنگ با این طایفه، به خاطر آن است که آنان به هیچ چیزمعتقد نیستند؛ اگر قدرت پیدا کنند، مخالفان خود را، حتّی اگر مؤمنان حقیقی باشند، از میان برمی‌دارند. آنان متجاوزند و می‌‌خواهند مردم را زیر یوغ خود بکشند. ادعایشان این است که هر کس از لحاظ مادی بالاتر باشد، بر دیگران مقدم است؛ از این رو همه‌ی تلاش خود را می‌‌کنند تا به این برتری برسند.

خداوند در سوره «طه» می‌‌فرماید:

﴿قَدْ أفْلَحَ اَلْیَوْمَ مَنِ اِسْتَعْلىٰ﴾[1]

«امرزو هر کس برتری یابد رستگار است.»

فَإنْ تٰابُوا؛ خداوند در این آیه می‌‌فرماید اگر مشرکان توبه کنند و از گذشته خود پشیمان شوند، با شما برادر دینی هستند.

وَ أقٰامُوا اَلصَّلاٰه؛ توبه باید آثاری داشته باشد؛ از جمله این که بعد از دست برداشتن از خوی حیوانیت و برتری جویی، باید نماز به پا دارند و زکات بدهند.

نماز، اثر توبه است. کسی که از شرک توبه کرده، دین حق را می‌‌پذیرد، باید احکام دین را هم رعایت کند؛ یعنی نماز بخواند و زکات بدهد؛ در این صورت برادر دینی سایر مسلمانان محسوب می‌‌شود و آنان وظیفه دارند از او حمایت کنند و مراقب جهات ظاهری و باطنی او باشند؛ همچنان که او هم در قبال آنان همین وظیفه را دارد.

وَ نُفَصِّلُ اَلآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُون؛ خداوند آیات خود را برای مردمی که اهل تفکر و آگاهی هستند، به روشنی بیان می‌کند. مبادا کسی گمان کند در کتاب خدا تضاد و تعارضی وجود دارد .اگر آیات را با هم جمع کنند، همه درست و بجاست. اگر در سوره توبه فرمان کشتن اهل کتاب و مشرکان را داده، به معنای این نیست که می‌‌خواهد انسان‌ها را بکشد و دستور به کشتن مردم می‌دهد. اسلام دین خشونت و خونریزی نیست، امّا برخی افراد اصلاً انسان نیستند.

 آموزه آیه

کسی که بنای ترک گناهان کبیره و صغیره را ندارد و هر چه نصیحتش می‌‌کنند، دست بردار نیست و اعتنا نمی‌کند؛ ‌تهمت می‌زند؛ غیبت می‌کند؛ نگاه شهوت‌آلود به نامحرم می‌‌کند و… چنین کسی با توجه به ظاهر آیه، برادر دینی مؤمنان محسوب نمی‌شود؛ پس باید توبه کند؛ یعنی از آنچه خلاف قرآن و سنّت پیامبر است، دست بردارد و مطابق دستورات شرع عمل کند. توبه یعنی بازگشت به سوی خدای تعالی و ترک گناهانی که به آنها آلوده شده یا عادت کرده است.

علامت توبه حقیقی، رعایت شرعیات؛ از جمله اقامه نماز و پرداخت زکات است. اقامه نماز یعنی علاوه بر این که خود نماز می‌خواند، دیگران را هم به آن تشویق می‌‌‌‌کند.

معنای بالاتر اقامه نماز این است که خصوصیات نماز را در خود ایجاد ‌‌کند و بیابد.

خوشا آنان که اﷲ یارشان بی
خوشا آنان که دائم در نمازند
بحمد و قل هو اﷲ کارشان بی
بهشت جاودان مأوایشان بی

نماز برای یاد پروردگار است ﴿أقِم الصلاهَ لِذِکری﴾ و نیز برای یاد پروردگار از بنده مؤمن است (أقم الصلاه لذکری ایّاک). یاد خدا از جهت معنوی، بهشت است؛ چرا که در بهشت هیچ ناراحتی و اندوهی نیست؛ هیچ همّ و غمّی نیست. کسی که همه‌ی توجه و اعتمادش به خداست، افکار بد را به خود راه نمی‌دهد و اسیر اضطراب و وسوسه نمی‌شود؛ زیرا می‌‌داند خدای قادر قاهری که مدبر همه‌ی عالم است، همراه اوست و یاری‌اش می‌کند؛

﴿یا أیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اِنْ تَنْصُرُوا اَللّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أقْدامَکُمْ﴾[2]

«ای کسانی که ایمان آوردید! اگر خدا را یاری کنید، خدا هم شما را یاری می‌‌کند و قدم‌ّهایتان را استوار می‌‌سازد.»

از مصادیق «تنصروا اﷲ» (یاری دین خدا) اقامه نماز است؛ چراکه نماز، ستون دین است و حتّی اصول دین به وسیله نماز تقویت می‌‌شود.

زکات

زکات بر دو قسم است؛ واجب و مستحب. زکات واجب بر نُه چیز تعلق می‌‌گیرد: گاو، گوسفند، شتر، طلا و نقر مسکوک، گندم، جو، خرما و کشمش، به شرط آن که هر کدام به حد نصاب خود برسند.

زکات مستحب، مطلق انفاق در راه خداست. حقیقت زکات، توجه به مؤمنان؛ اعم از خویشاوندان، دوستان و دیگر مؤمنان نیازمند است. از این که بعد از اقامه نماز، امر به زکات فرمود، معلوم می‌‌شود نمازگزار واقعی در فکر دیگران است و وضع معاش آنها برایش مهم است، امّا این در فکر هم بودن، منوط به نمازگزار بودن آنهاست.

معنای تفصیل آیات

همان طور که گفته شد، وقتی شخص یا گروهی توبه می‌کنند؛ نماز برپا می‌‌دارند و زکات می‌‌دهند، برادر دینی دیگر مسلمانان محسوب می‌‌شوند.

خدای تعالی در سوره توبه می‌‌فرماید:

﴿وَ اَلْمُؤْمِنُونَ وَ اَلْمُؤْمِنٰاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیٰاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ اَلْمُنْکَرِ وَ یُقِیمُونَ اَلصَّلاٰهَ وَ یُؤْتُونَ اَلزَّکٰاهَ وَ یُطِیعُونَ اَللّهَ وَ رَسُولَهُ أُولٰئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اَللّهُ اِنَّ اَللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ﴾[3]

«مردان و زنان با ایمان، ولیّ یکدیگرند؛ امر به معروف و نهی از منکر می‌‌کنند و نماز به پا می‌‌دارند و زکات می‌‌دهند و از خدا و پیامبرش اطاعت می‌‌کنند. خداوند به زودی آنان را مورد رحمت خود قرار می‌دهد که خدا عزیز و حکیم است.»

از کنار هم گذاشتن این دو آیه، مطالب جدیدی فهمیده می‌‌شود. این معنای «نُفَصِّلُ اَلآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُون» است.

یکی از معانی تفصیل آیات این است که وقتی حضرات معصومین علیهم السلام دستوری می‌‌دهند، طبق قرآن است و بیرون از آن نیست. قرآن، حامی سنّت است و سنّت، حامی و مطابق قرآن است. اهل بیت به خاطر احاطه‌ای که  بر قرآن دارند، با کنار هم قرار دادن آیات، حکم خدا را استنباط و بیان می‌‌کردند. همچنین برسنّت پیامبر اشراف داشته، آن را توضیح و تبیین می‌فرمودند. در مقدمه تفسیر صافی، از امام باقر علیه السلام نقل شده است که به یارانش فرمود:

«اذ حدثتکم بشیءٍ فاسئلونی این هو من کتاب اﷲ»

«هرگاه برای شما سخنی گفتم، بپرسید این سخن از کجای قرآن است.»

در روایت ابوالجارود، امام باقر علیه السلام فرمود: «هرگاه درباره امری با شما سخن گفتم، دلیل آن را از کتاب خدا بپرسید». آن گاه فرمود: «خداوند بگومگو و از بین بردن مال و تجسس بیجا را دوست نمی‌دارد.»

مخاطبان پرسیدند: ا ین فرموده‌ی شما در کجای قرآن است؟

امام علیه السلام فرمود: خداوند می‌فرماید:

﴿لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ﴾[4]

«در بسیاری از سخنان مخفی آنان خیری نیست.»

﴿وَلا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ قِیَامًا﴾[5]

«و اموال خود را که خداوند مایه پایدارى زندگى شما قرار داده، به دست نادانان نسپارید!»

﴿فَبَعَثَ اللّهُ غُرَابًا یَبْحَثُ فِی الأرْضِ لِیُرِیَهُ کَیْفَ یُوَارِی سَوْأهَ أَخِیهِ قَالَ یَا وَیْلَتَا أَعَجَزْتُ أَنْ أکُونَ مِثْلَ هَذَا الْغُرَابِ فَأُوَارِیَ سَوْأهَ أَخِی فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِینَ﴾[6]

«آن گاه خداوند کلاغى را فرستاد تا زمین را بکند تا به او نشان دهد چگونه جسد برادرش را پنهان کند. گفت: واى بر من! آیا عاجزم که چون این کلاغ باشم و جسد برادرم را پنهان کنم؟ پس از پشیمانان گردید.»[7]

پیامبر نیز هر چه می‌‌فرمود از قرآن بود؛

﴿وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الهَویٰ اِنْ هُوَ اِلّا وَحْیٌ یُوحىٰ﴾[8]

«هرگز از سر هوا سخن نمى‌گوید؛ سخن او جز وحى نیست.»

رسول خدا صلّی اﷲ علیه و آله برای بعد از خود، مولا علی علیه السلام را جانشین قرار داد. این سنّت پیامبر است و در قرآن کریم آیات متعدد درباره آن وجود دارد.

[1] ـ طه، ۶۴.

[2] ـ محمّد صلّی اﷲ علیه و آله، ۷.

[3] ـ توبه، ۷۱.

[4] ـ نساء، ۱۱۴.

[5] ـ نساء، ۵.

[6] ـ مائده، ۱۰۱.

[7] ـ کافی، ۱، ۳۰۰.

[8] ـ نجم، 3 و 4.