سوره نور آیه ۵۵ | جلسه ۲۷
بسم اﷲ الرحمن الرحیم
تفسیر سوره نور آیه ۵۵ | چهارشنبه ۱۴۰۲/۲/۲۰ | جلسه ۲۷ | آیت الله سید علی محمد دستغیب
قال رسول اللّه صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله:
«أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِشِرَارِکُمْ قَالُوا بَلَى یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الْمَشَّاءُونَ بِالنَّمِیمَهِ الْمُفَرِّقُونَ بَیْنَ الْأَحِبَّهِ الْبَاغُونَ لِلْبُرَآءِ الْعَیْبَ»
رسول خدا صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله به اصحاب خود فرمودند: آیا شما را آگاه کنم که بدترین‌هایتان چه کسانی هستند؟
گفتند: بله یا رسول اللَّه.
فرمود: آنها که براى سخن‌چینى به هرسو می‌روند و میان دوستان جدایی و دشمنى می‌افکنند و براى مردمان پاکدامن عیب مىتراشند.
پیامبر اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله به امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام فرمودند:
«یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ مِنْ حَقَائِقِ الْإِیمَانِ الْإِنْفَاقُ فِی الْإِقْتَارِ وَ إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِکَ وَ بَذْلُ الْعِلْمِ لِلْمُتَعَلِّم»
سه چیز نشانۀ درستی ایمان است؛ انفاق در حال تنگدستی، حق دادن به مردم دربارۀ خویش و آموختن علم به طالب آن.
اگر این سه چیز باشد، معلوم می‌شود این شخص مؤمن است. در حال تنگدستی انفاق کند، ولو کم.
انصاف یعنی همیشه خود را محق نداند و بین خود و خدا بگوید شاید حق با او باشد.
علم یاد دادن به کسانی که طالب علم هستند.
تفسیر سوره نور آیه ۵۵
وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضى لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنی لا یُشْرِکُونَ بی شَیْئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ (55)
خداوند به کسانی از شما که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند وعده داده که آنها را در زمین جانشین سازد، همان طور که گذشتگانشان را جانشین کرد و دینی را که برایشان پسندیده، پابرجا نماید و ترسشان را تبدیل به امنیت کند تا مرا بپرستند و شریکی برای من قرار ندهند و آنان که پس آن کافر شوند، فاسق‌اند.
«وَعَدَ اللَّهُ» خداوند وعده داده «الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ» به کسانی از شما که ایمان آوردند «وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» و عمل صالح کردند «لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ» که حتماً آنها را در زمین جانشین سازد «کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ» همچنان که گذشتگانشان را جانشین کرد «وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ» و مستقر و پابرجا و فراهم سازد برایشان «دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضى لَهُمْ» دینی که برایشان پسندیده «وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً» و ترسشان را تبدیل به امنیت و آرامش کند «یَعْبُدُونَنی» تا مرا بپرستند «لا یُشْرِکُونَ بی شَیْئاً» شریکی برای من قرار ندهند «وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ» و کسانی که بعد از این کافر شوند «فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ» آنان فاسق هستند. (55)
در سوره‌های مختلف قرآن دربارۀ امّت‌های گذشته سخن به میان آمده است. حضرت نوح ۹۵۰ سال مردم را دعوت به خداپرستی کرد. البته سن او بیشتر از این بود و تا سه‌هزار سال هم گفته شده.
پس از قرن‌ها دعوت مردم و عدم اجابت آنها، سرانجام نوح خسته شد و از خدا درخواست عذاب کرد. خداوند هم اجابت فرمود و همۀ آن قوم هلاک شدند، جز تعداد اندکی که ایمان آورده بودند و پس از آن خلیفۀ خدا در زمین شدند.
پس از نوح، قوم عاد آمدند. پیامبر آنها حضرت هود، هرچه نصیحتشان کرد فایده‌ای نداشت. گروه اندکی ایمان آوردند و بیشترشان کافر ماندند. آنها هم گرفتار بادهای سنگینی شدند که بلندشان می‌کرد و بر زمین می‌زد و پودر می‌شدند. دوباره مؤمنان خلیفه و جانشین آنها شدند.
بعد از آن قوم ثمود آمدند و خداوند حضرت صالح را برای هدایتشان برانگیخت. آنها هم مثل گذشتگان گوش به حرف پیامبرشان ندادند و با آنکه نشانه‌های عذاب را دیدند که روز اول رویشان زرد، روز دوم سرخ و روز سوم سیاه شد، امّا ایمان نیاوردند و همه از بین رفتند. مدتی مؤمنان جانشین کافران و خلیفۀ خدا در زمین شدند و مدتی بعد کفر حاکم شد.
اقوام دیگر همین طور یکی پس از دیگری می‌آمدند و می‌رفتند تا نوبت به رسول خدا صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله رسید.
در زمان ایشان، برعکس امّت‌های دیگر، تقریباً همۀ مردم ایمان آوردند و در مدت ۲۳سال نبوت آن حضرت اکثر مناطق عربستان مسلمان شدند.
امّا بعد از رسول خدا صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله، به جز در مدت کوتاه حکومت مولا علی علیه‌السلام، حکومتی که مؤمنان واقعی وارث زمین باشند پیش نیامد.
شاید در طول تاریخ، مدت کوتاهی حکومت صالحی تشکیل شده، امّا دوام چندانی نداشته و در همۀ زمین فراگیر نبوده است، در زمان امام خمینی رحمه‌اللّه هم همین طور.
بنابراین آنچه ادعای شیعه و مطابق روایات ائمۀ اطهار است که حکومت صالحان سراسر کرۀ زمین را فرامی‌گیرد، منحصر به زمان ظهور مهدی عجّل‌اللّه‌تعالی‌فرجه است. در آن زمان وعده‌ای که خدای تعالی در این آیه داده، تحقق خواهد یافت.
وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحات؛ این وعده منحصر به کسانی است که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند.
منظور از ایمان در اینجا ایمانی است که هیچ شک و ریبی در آن نباشد. عمل صالح یعنی واجبات را انجام می‌دهند، حرام را ترک می‌کنند و به مستحبات و مکروهات هم مقیدند.
لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ؛ خدای تعالی می‌فرماید: این‌ها خلیفۀ زمین می‌شوند، همان طور که گذشتگان خلیفۀ زمین شدند.
وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضى لَهُم؛ خداوند برای آنها دینی را که بدان راضی است، استوار و پابرجا می سازد. امّا این دین چه دینی است؟
با مراجعه به سورۀ مائده، می‌توان فهمید منظور از «دینهم الذی ارتضی لهم» چیست.
«الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ دینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دینا»
«امروز کافران از دین شما ناامید شدند؛ پس از آنها نترسید و فقط از من بترسید! امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام کردم و اسلام را به‌عنوانِ دین شما برگزیدم.»
«رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دینا» یعنی دین اسلام با ولایت مولا علی علیه‌السلام.
وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنا؛ در زمان استقرار حکومت الهی در سراسر زمین، مؤمنان دیگر هیچ خوف و وحشتی از هیچ جهت نخواهند داشت.
در زمان‌های قبل همواره مؤمنان در اقلیت و بیمناک بودند، کمترین خوفشان این بود که دوباره دوران کفر و کافری برگردد.
یَعْبُدُونَنی لا یُشْرِکُونَ بی شَیْئاً؛ از آن پس آسوده‌خاطر بندگی خدا کنید.
دیگر نباید کسی به خدا شرک ورزد، نه از جهت ظاهر یعنی بت‌پرستی و نه از جهت باطن یعنی تبعیت هوای نفس که یکی از اقسام شرک است.
در زمان ظهور مهدی عجّل‌اللّه‌تعالی‌فرجه آن‌قدر مردم خالص و پاک می‌شوند که هیچ خودیتی درونشان نیست و به هیچ وجه من‌من نمی‌کنند.
وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُون؛ در عین حال ممکن است در چنان جامعه‌ای هنوز کسانی باشند که به خدای تعالی شرک بورزند، خداوند می‌فرماید آنها فاسق‌اند.
فسق اگر پیش از کفر باشد، گناهان است، ولی اگر بعد از کفر باشد، بدترین اقسام کفر است.
اهل تسنن معتقدند این آیه راجع‌به دوران پس از پیامبر اکرم است تا خلیفۀ سوم؛ یعنی حتی حکومت مولا علی علیه‌السلام را هم جزو این آیه نمی‌دانند.
امّا چنین نیست، دینی که خدا آن را پسندیده، دین اسلام همراه با ولایت ائمۀ اطهار علیهم‌السلام است.
منظور از «لَیُمَکِّنَنَّ لَهُم» حاکم شدن اسلامی است که پیامبر اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله در روز عید غدیر به همگان معرفی فرمود.
آیات مشابه
خدای تعالی در آیات مختلف وعدۀ استقرار حکومت مؤمنان در زمین را داده است. در سورۀ حجرات می‌فرماید:
«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی سَبیلِ اللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُون»
«مؤمنان واقعی کسانی هستند که به خدا و رسولش ایمان آوردند و سپس شکی به دل راه ندادند و با مال و جان خود در راه خدا جهاد کردند. آنها صادق‌اند.»
در سورۀ انبیاء می‌فرماید:
«وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُون»
«بعد از ذکر (قرآن) در زبور نوشیم که بندگان صالح من وارثان زمین خواهند بود.»
در سورۀ قصص می‌فرماید:
«وَ نُریدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثین»
«اراده کرده‌ایم بر مستضعفان زمین منّت گذاریم و آنها را پیشوایان مردم و وارثان زمین سازیم.»
این آیه اعم است، هم شامل امّت‌های قبل می‌شود و هم حضرت مهدی عجّل‌اللّه‌تعالی‌فرجه.
در سورۀ اعراف آمده است:
«إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقینَ»
«زمین ازآنِ خداست و آن را به هرکدام از بندگانش که بخواهد میراث می‌دهد و حسن‌عاقبت مخصوص پرهیزکاران است.»
مجمع‌البیان در ذیل این آیه می‌نویسد:
«از ائمه اهل‌بیت علیهم‌السلام روایت است که دربارۀ مهدى آل محمّد صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله است.
امام چهارم علیه‌السلام این آیه را خواند و فرمود: به خدا آنها شیعۀ مایند که خداوند به دست مردى از ما که مهدى این امّت است، این وعدهها را دربارۀ آنها انجام می‌دهد. پیامبر خدا دربارۀ او فرمود: اگر از دنیا یک روز مانده باشد، خدا آن روز را طولانى مىسازد تا مردى از عترت من که هم‌نام من است، زمامدار شود و زمین را بعد از آنکه پر از ظلم و جور شده، پر از عدل و داد کند.
نظیر همین روایت از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام نیز روایت شده است.
پس منظور از «الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» پیامبر و اهل‌بیت علیهم‌السلام است. این آیه آنها را مژده می‌دهد که خلیفه مىشوند و در تمام بلاد قدرت را بدست مىگیرند و در وقت قیام مهدى عجّل‌اللّه‌تعالی‌فرجه ایمن خواهند شد.»
تفسیر تسنیم نیز ذیل این آیه مطلبی دربارۀ انقلاب اسلامی ایران آورده که قسمتی از آن را می‌خوانیم:
«در ایجاد حکومت صالحان شرایطی لازم است؛
۱- رهبری معصوم و اطاعت از او.
۲- امّت مؤمن و پیرو حق.
۳- قوانین و احکام حق.
۴- ویژگی‌های خاصی همچون امنیت کامل و فراگیری توحید خالص و نفی شرک در سراسر جهان.
بر این اساس وعدۀ الهی مذکور، در گذشته، نه در زمان پیامبر اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله و نه در زمان خلفای گذشته کامل انجام نشد؛ چون یا رهبری معصوم نبود یا ویژگی‌های خاص آیه کاملاً تحقق نیافته بود.
بر این پایه انقلاب اسلامی ایران نیز هرچند برکات فراوان دینی و ملی داشته و دارد، نمی‌تواند نمونه‌ای هرچند ناقص برای وعدۀ الهی در آیۀ مورد بحث ما باشد؛ زیرا رهبری امام معصوم علیه‌السلام در آن نیست و افزون بر آن، ویژگی‌های خاص یاد شده در آن تحقق نیافته، هرچند حکومت مؤمنان است و امید است که زمینه‌ساز و مقدمۀ ظهور حضرت بقیه‌اللّه ارواحنا فدا برای حکومت جهانی آن حضرت باشد»
در زمان ظهور حضرت مهدی عجّل‌اللّه‌تعالی‌فرجه شرک تقریباً از همۀ زمین ریشه‌کن می‌شود.
در ایران هم، هرچند دو سال اول انقلاب نعمت خدا فراگیر شد، امّا اولاً: یک قطعه از زمین بود. ثانیاً: این‌طور نبود که همۀ مردم خالص باشند.همین منافق‌ها مزاحمت‌ها و مصیبت‌های زیادی ایجاد کردند و افراد بزرگواری را به شهادت رساندند.
در بحارالأنوار روایات عجیبی دربارۀ ظهور حضرت صاحب‌الزمان عجّل‌اللّه‌تعالی‌فرجه ذکر شده، از جمله در روایتی از امام صادق علیه‌السلام نقل شده: «علم ۲۷ حرف است. آنچه پیغمبران آوردهاند دو حرف است و مردم تا کنون بیش از آن دو حرف ندانستهاند، پس موقعى که قائم ما قیام می‌کند ۲۵ حرف دیگر را بیرون مىآورد و آن را در میان مردم منتشر می‌سازد و آن دو حرف را هم به آنها ضمیمه می‌کند تا ۲۷ حرف خواهد شد.»[1]
حضرت آیت‌اللّه‌العظمی نجابت رحمه‌اللّه شعری دربارۀ ظهور حضرت مهدی سرودند و در قسمتی از آن می‌فرمایند که وقتی آن حضرت تشریف می‌آورند، همه تابع ایشان می‌شوند، مگر عدۀ اندکی که راهشان را از ایشان جدا کرده‌اند و باید از بین بروند.
امروز ما با زحمت و کوشش بسیار می‌توانیم کمی از عالم خیال بیرون برویم، امّا بعد از ظهور، به عنایت آن حضرت، علم معنوی چنان بین مردم پخش می‌شود که همه در راه سیر الی اللّه می‌افتند.
سلوک حرکت کردن و مهذب شدن است، امّا سیر که بالاتر از آن است، یعنی حرکتی که ادامه‌اش در عالم برزخ و قیامت است.
مرحوم آخوند نخودکی یکی از علمای اهل ریاضت بود که کشف و کراماتی هم داشت.
روزی در نزد ایشان این شبهه مطرح شد که چگونه امام عصر علیه‌السلام می‌توانند با این وسائل امروزی با دنیا مقابله کنند؟
ایشان میخی می‌دهد که به دیوار بکوبند.
بعد از کوبیدن میخ هرچه ماشین آمد، متوقف شد و نمی‌توانست حرکت کند. میخ را در می‌آورند همه وسائل حرکت کردند.
سپس فرمود: من که یک طلبه هستم، چنین می‌کنم، امام زمان علیه‌السلام تعجب دارد چنان کنند؟!
طبق بعضی روایات، بعد از حکومت حضرت صاحب‌الزمان عجّل‌اللّه‌تعالی‌فرجه و شهادت ایشان به دست یک یهودی، رجعت صورت می‌گیرد و بعضی امامان شیعه به این دنیا برمی‌گردند و حکومت می‌کنند. البته تأکید زیادی بر این موضوع نشده.
خدایا به حق حضرت مهدی عجّل‌اللّه‌تعالی‌فرجه ایمان ما را کامل بفرما و ما را از اصحاب خوب مهدی قرار بده.
[1]. بحارالأنوار، ۵۲، ۳۳۶.