سوره نور آیه ۴۴ تا ۴۶ | جلسه ۲۳
بسم اﷲ الرحمن الرحیم
تفسیر سوره نور آیه ۴۴ تا ۴۶ | چهارشنبه ۱۴۰۱/۱۲/۱۷ | جلسه ۲۳ | آیت الله سید علی محمد دستغیب
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله:
«أَحِبُّوا اللَّهَ لِمَا یَغْذُوکُمْ بِهِ مِنْ نِعْمَهٍ وَ أَحِبُّونِی لِحُبِّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَحِبُّوا أَهْلَ بَیْتِی لِحُبِّی» (بحارالأنوار، ۶۷، ۱۴)
«خدا را به‌خاطر نعمت‌هایی که به شما بخشیده دوست بدارید و مرا به‌خاطر دوستی خدای متعال دوست بدارید و خاندان مرا به‌خاطر من دوست بدارید.»
پیامبر اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله محبّت را سه قسمت کردند که هر سه تقریباً یکی هستند. اول می‌فرماید خدا را به‌خاطر نعمت‌هایی که به شما داده دوست بدراید.
نعمت‌های خدای تعالی قابل شمارش نیست و هر چقدر هم شکر کنیم کم است. اصلاً نمی‌توانیم شکر کنیم؛ نعمت‌هایی که در بدن ماست، نعمت‌های روحی و هدایت‌های خدای تعالی، فرستادن پیامبر اکرم و ائمۀ اطهار علیهم‌السلام، مواظبت امام زمان از ما و همچنین نعمت‌های عالم برزخ و قیامت که خدای تعالی به ما وعده داده و غیرقابل تصور است.
﴿وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَهَ اللَّهِ لا تُحْصُوها﴾[1]
«اگر نعمت‌های خدا را بشمارید، هرگز نمی‌توانید شمارش کنید.»
نعمت‌های خدا قابل شمارش نیست، امّا به‌اندازۀ خودمان می‌توانیم لااقل اول و آخر غذا خوردن «بسم اللّه» و «الحمدللّه» بگوییم یا بر سر هر لقمه نام خدا و شکر خدا را به زبان آوریم.
یاد نعمت‌های خدا هم ارزشمند است؛ همین سلامتی و اعضاء و جوارح آیا نعمت کمی است؟ کسی که اندکی چشم‌درد می‌گیرید، چنان ماتم می‌گیرد که انگار هیچ نعمتی ندارد. این درست نیست، انسان باید شکر نعمت‌های دیگر را به جا آورد.
نعمت‌های معنوی، همین ایمانی که خدا عنایت کرده و ما را به نماز و روزه و انجام واجبات و ترک محرمات وامی‌دارد، نعمت بزرگی است و شکر می‌خواهد.
خدای تعالی به‌خاطر زحماتی که رسول خدا صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله در راه دین خدا کشید و با مردم آن‌طور مهربان بود، او را بیش از همۀ انبیاء دوست می‌دارد و بر همۀ انبیاء سرآمد و برتر داشت و به همۀ آنها وعدۀ آمدنش را داد.
لذا حضرت می‌فرماید مرا دوست بدارید، چون خدا مرا دوست می‌دارد. او خودش را فدا کرد، از دوست و دشمن غصه خورد، مخصوصاً از امت خود که می‌دید در آینده چه اتفاقاتی رخ می‌دهد، امّا همواره صبر کرد و مهربانی کرد. اهل‌بیت او نیز برای حفظ دین او و قرآن و اسلام زحمات بسیار کشیدند.
هدایت‌هایی که مخصوصاً در زمان امام باقر و امام صادق علیهاالسلام به شیعیان رسید و همین امروز که حضرت صاحب‌الزمان عجّل‌اللّه‌تعالی‌فرجه ما را هدایت می‌کند، همه نعمت‌های خدای تعالی است.
ایشان را به‌خاطر زحماتی که کشیدند و چون ذریّۀ رسول خدا صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله هستند و قهراً پیامبر اکرم آنها را دوست می‌دارد، باید دوست بداریم.
تفسیر سوره نور آیه ۴۴ تا ۴۶
یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ إِنَّ فی ذلِکَ لَعِبْرَهً لِأُولِی الْأَبْصارِ (44)
خداوند شب و روز را می‌گرداند و در این کار عبرتی است برای صاحبان بصیرت.
وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّهٍ مِنْ ماءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشی عَلى بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشی عَلى رِجْلَیْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشی عَلى أَرْبَعٍ یَخْلُقُ اللَّهُ ما یَشاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلى کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ (45)
خدا هر جنبنده‌ای را از آب آفریده است. برخی از آنها بر شکم راه می‌روند و برخی بر دو پا و برخی بر چهار پا. خدا هرچه خواهد خلق می‌کند. خداوند بر هرچیزی قادر است.
لَقَدْ أَنْزَلْنا آیاتٍ مُبَیِّناتٍ وَ اللَّهُ یَهْدی مَنْ یَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقیمٍ (46)
ما آیاتی بیان‌کننده فرستادیم و خدا هرکه را خواهد به راه راست هدایت می‌کند.
«یُقَلِّبُ اللَّهُ» خداوند می‌گرداند «اللَّیْلَ وَ النَّهارَ» شب و روز را «إِنَّ فی ذلِکَ لَعِبْرَهً» در این کار عبرتی است «لِأُولِی الْأَبْصارِ» برای صاحبان بصیرت و خرد.(44)
«وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّهٍ مِنْ ماءٍ» خداوند هر جنبنده‌ای را از آب آفرید. «فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشی عَلى بَطْنِهِ» برخی از آنها بر شکم راه می‌روند «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشی عَلى رِجْلَیْنِ» و برخی بر دو پا «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشی عَلى أَرْبَعٍ» و برخی بر چهار پا «یَخْلُقُ اللَّهُ ما یَشاءُ» خدا هرچه بخواهد می‌آفریند. «إِنَّ اللَّهَ عَلى کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ» خداوند بر هر کاری قادر است.(45)
«لَقَدْ أَنْزَلْنا آیاتٍ مُبَیِّناتٍ» ما آیاتی بیان‌کننده فرستادیم. «وَ اللَّهُ یَهْدی مَنْ یَشاءُ» خدا هرکه را خواهد هدایت می‌کند «إِلى صِراطٍ مُسْتَقیمٍ» به راه راست.(46)
یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ؛ «یُقَلِّبُ»از قلب، به معنای گرداندن است. خدای تعالی شب و روز را می‌گرداند؛ یعنی شب را روز و روز را شب می‌کند.
خدای تعالی طوری زمین را خلق کرده که از چرخش آن مقابل خورشید شب و روز به وجود می‌آید. موجودات زنده، در طول روز از نور و روشنایی خورشید بهره می‌گیرند و در تاریکی شب استراحت می‌کنند.
همچنین خداوند طوری قرار داده که در فصل‌های مختلف ساعات روز و شب متفاوت است و گاهی روزها بلندتر از شب‌ها و گاهی کوتاه‌تر است. این‌ها همه نعمت‌های خداست و در ادامۀ حیات در زمین تأثیر دارد.
إِنَّ فی ذلِکَ لَعِبْرَهً لِأُولِی الْأَبْصار؛ «عبرت» از عبور است. عبور یعنی از جایی به جای دیگر رفتن.
«اُولی‌الابصار» یعنی صاحبان بصیرت؛ آنها که صاحب بینایی باطنی هستند، خدا را قبول دارند و عقلشان را به کار می‌گیرند.
این گردش شب و روز و سایر نعمت‌ها و آیات خدا برای آنها عبرت است؛ یعنی توحید و معرفتشان به خدای تعالی و یاد و توجهشان به او بیشتر می‌شود. از یک مرحله بالاتر می‌روند؛ ایمانشان بیشتر می‌شود و حرکت معنوی دارند.
قرآن کریم در آیات مختلف به گردش روز و شب، به‌عنوان یکی از آیات پروردگار اشاره کرده است.
﴿یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ﴾[2]
«شب را در روز می‌کند و روز را در شب.»
شب و روز معنوی هم داریم که می‌توان به آن فکر کرد. از پدید آمدن روز از دل شب و ظاهر شدن نور و گسترش روشنایی، انسان به یاد قیامت می‌افتد که خدای تعالی همه‌چیز را ظاهر می‌کند و چیزی پنهان نمی‌ماند.
شب در عالم معنا، تاریکی‌هایی است که در اثر گناهان، روح و نفس انسان را می‌گیرد، مخصوصاً در عالم برزخ. به‌قول حضرت آیت‌اللّه‌العظمی نجابت، تاریکی‌هایی که گاهی اوقات کوه‌کوه است!
وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّهٍ مِنْ ماء؛ این آیه باز به نشانه‌های دیگری از وجود و قدرت و صفات خدای تعالی اشاره می‌کند.
«کل دابّه» یعنی همۀ جنبندگان، از انسان و همۀ اقسام حیوانات. خداوند همه را از آب آفرید. به یک معنا یعنی همه از نطفه به وجود آمده‌اند.
پرندگانِ تخم‌گذار و حیواناتِ بچه‌زا و حشرات و سایر اقسام موجودات زنده، هرکدام حکایات عجیبی در تولیدمثل و نحوۀ زندگی دارند که همه از نشانه‌های قدرت خدای تعالی است.
فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشی عَلى بَطْنِه؛ «یَمشی» از مشی به معنای راه رفتن است.
برخی موجودات بر روی شکم راه می‌روند؛ مثل مارها. این حیوانات معمولاً پاهای بسیار کوتاهی دارند که مانع رسیدن شکمشان به زمین نمی‌شود.
وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشی عَلى رِجْلَیْن؛ «رِجلَین» یعنی دو پا. از رِجْل به معنای پاست.
برخی موجودات مثل انسان و پرندگان بر دو پا راه می‌روند.
وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشی عَلى أَرْبَعٍ؛ بعضی هم بر چهار پا راه می‌روند؛ مثل بیشتر حیوانات.
اقسام دیگری از موجودات هم به شکل‌های دیگری راه می‌روند؛ مثل موش، ملخ، سوسک و… .
یَخْلُقُ اللَّهُ ما یَشاء؛ خدا هرچه بخواهد خلق می‌کند. «شاء» به معنای خواستن است؛ یعنی هرچه اراده‌اش تعلق گیرد.
مخلوقات الهی قابل شمارش نیستند، حتی انواع آنها قابل احصا نیست.
إِنَّ اللَّهَ عَلى کُلِّ شَیءٍ قَدیر؛ خدا بر هر چیزی قادر است. هرچه به فکرتان خطور کند، خدای تعالی می‌تواند خلق کند.
برخی می‌گویند آیا خدا می‌تواند چیزی خلق کند که نتواند آن را بردارد یا از بین ببرد؟
جواب این سؤال در هر صورت محال است و ارادۀ خداوند بر محال تعلق نمی‌گیرد.
از این آیات می‌فهمیم که هرکس فکر کند همۀ قدرت و اختیارش در دست خودش است، در نهایت جهل و نادانی است؛ چون ملتفت نیست که اگر چند سلول بدنش مختل شود، هیچ کاری نمی‌تواند انجام دهد.
آیا کسی می‌تواند حتی یک سلول خود را ترمیم کند؟ اگر بینایی چشم یا شنوایی گوش یا قدرت نطق از دست رفت، چه کسی می‌تواند آن را برگرداند؟ بنابراین خدای تعالی است که بر همه‌چیز قادر است و همۀ امور به سرپنجۀ قدرت و ارادۀ او می‌چرخد.
چه کسی می‌تواند بگوید این عضو را خودم خلق کردم یا این بیماری را خودم شفا دادم؟
ممکن است با دعای اولیاء خاص خدا بیماری رفع شود، امّا این هم قدرت خداست. حتی معجزات انبیاء و ائمه نیز به قدرت پروردگار است. آنها همواره اقرار داشتند که چیزی از خود ندارند و کاره‌ای نیستند. لذا هر روز در نماز شهادت می‌دهیم که پیامبر اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله اول بندۀ خدا و بعد رسول اوست؛ «اشهد انّ محمّداً عبده و رسوله».
کیست که بتواند بگوید من قدرت مطلق دارم؟ ممکن است کسی مثل فرعون عده‌ای اطرافش را بگیرند و تملقش کنند، او هم بگوید «انا ربکم الاعلی» یا بعضی سلاطین ادعاهای عجیبی داشته باشند، امّا همه هیچ‌کاره‌اند و فقط خداست که بر هر چیز قادر است.
آن خدا همان است که همه‌چیز را خلق کرده. انسان همواره از معلول پی به علت می‌برد. لازم نیست علت را ببیند، بلکه عقل به وجود آن گواهی می‌دهد.
هسته‌ای که در زمین می‌کارید و کم‌کم سبز می‌شود و درختی می‌شود، ابتدا پنهان بود، امّا روح نباتی در آن دمیده شد و رشد کرد. این‌ها را عقل می‌فهمد.
لازم نیست خدا را ببینید. اگر بینا باشید، از خودتان پی به وجود او می‌برید. آیا شما همین طور خودبه‌خود درست شدید؟ چطور انسان می‌تواند این قدر کور شود و پایین بیفتد!
باید شکر خدا کنیم که مزین به نعمت ایمان هستیم. این لطف خداست و باید از او بخواهیم که بیشتر شود.
لَقَدْ أَنْزَلْنا آیاتٍ مُبَیِّنات؛ «مبینات» یعنی روشن. «آیات مبینات» چیست؟ مقداری از آن را در این دو آیه خواندیم و مقداری نیز در آیاتی که نظیر این است آمده؛ یعنی آیاتی که خدا را به مخلوقات و به افعالش می‌شناساند.
همین قرآن که پیوسته آیات خدای تعالی را نشان می‌دهد، برای این است که انسان به خدای تعالی هدایت شود، امّا مردم دو دسته‌اند؛ برخی می‌خواهند هدایت شوند و برخی نمی‌خواهند.
وَ اللَّهُ یَهْدی مَنْ یَشاء؛ خدا چه کسانی را هدایت می‌کند و از خطرات معنوی نجات می‌دهد تا به مبدأشان (خدای تعالی) برسند؟ آنها که خودشان بخواهند هدایت شوند.
پس خدای تعالی هدایت می‌کند کسی را که خودش بخواهد هدایت شود.
إِلى صِراطٍ مُسْتَقیمٍ؛ به کجا هدایت می‌کند؟ به صراط مستقیم؛ به راهی که انسان را به مبدأ اولیه یعنی خدای تعالی می‌رساند.
ما از خدا آمده‌ایم و به‌سوی او بازگشت می‌کنیم؛ «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ»[3]
آن‌که اینجا فهمید، راحت است، ولی آن‌که نفهمید و گفت ما همین طور آمده‌ایم، سختی‌های زیادی در عالم برزخ و قیامت دارد.
بنابراین «صراط مسقیم» راه شناخت و بندگی خدای تعالی و رجوع به اوست.
[1]. نحل، ۱۸.
[2]. فاطر، ۱۳.
[3]. بقره، ۱۵۶.