سوره مریم آیه ۳۶ | آیت الله دستغیب
از برکت دوستی و محبّت اهل‌بیت علیهم‌السلام ما می‌دانیم که انسانیم. آدمی صفات عالی دارد و آدمیت با حیوانیت یکی نیست. برخی صفات حیوانی را انسان هم دارد، امّا از آنها درست استفاده می‌کند و صفات بد را با تهذیب نفس تبدیل به صفات الهی می‌کند.
بسم اﷲ الرحمن الرحیم
تفسیر سوره مریم | آیه ۳۶ | چهارشنبه ۱۳۹۹/۳/۱۴ | جلسه ۱۶
امیرالمؤمنین صراط مستقیم
در قرآن کریم 38 مرتبه کلمۀ «صراط» آمده است که 25 بار همراه با مستقیم و ما بقی بدون آن است. در اولین سوره یعنی فاتحهالکتاب می‌فرماید:
﴿اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ ۞ صِراطَ الَّذینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِم﴾
«ما را به راه راست هدایت فرما. راه کسانی که به آنها نعمت دادی.»
روایات فراوانی از شیعه و سنی وارد شده مبنی بر اینکه یکی از مصادیق صراط مستقیم مولا علی علیه‌السلام و در مرتبۀ بعد ائمۀ اطهار علیهم‌السلام است.
عبیداللّه بن عبداللّه حسکانی دانشمند اهل تسنن در کتاب شواهد التنزیل برخی از این روایات را از رُوات و منابع مورد تأیید خود جمع‌آوری کرده و حضرت آیت‌اللّه‌العظمی نجابت آن را ترجمه و تحت عنوان بصائر یا قرآن و اهل‌بیت ارائه داده‌اند.
در جلد اولِ شواهد التنزیل از صفحۀ ۷۴ به بعد این روایات آمده است:
روایت اول شمارۀ ۸۶:
عَنْ أَبِی بُرَیْدَهَ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» قَالَ: صِرَاطَ مُحَمَّدٍ وَ آلِه
ابی‌بریده دربارۀ «اهدنا الصراط المستقیم» گوید: یعنی صراط محمّد صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله و آل او علیهم‌السلام.
روایت دوم شمارۀ ۸۷:
عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» قَالَ: یَقُولُ قُولُوا مَعَاشِرَ الْعِبَادِ اهْدِنَا إِلَى حُبِّ النَّبِیِّ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ
از ابن عباس دربارۀ فرمایش خداوند «اهدنا الصراط المستقیم» یعنی بندگان خدا بگویید: ما را به حبّ پیامبر و اهل‌بیتش هدایت فرما.
روایت سوم شمارۀ ۸۸:
عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ: أَنْتَ الطَّرِیقُ الْوَاضِحُ وَ أَنْتَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ وَ أَنْتَ یَعْسُوبُ الْمُؤْمِنِینَ
ابن عباس گوید: رسول خدا صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله به علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام فرمود: تویی مسیر روشن و تویی راه راست و تویی سرور و امیر مؤمنان.
روایت چهارم شمارۀ ۸۹:
عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله: إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ عَلِیّاً وَ زَوْجَتَهُ وَ أَبْنَائه حُجَجَ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ هُمْ أَبْوَابُ الْعِلْمِ فِی أُمَّتِی مَنِ اهْتَدَى بِهِمْ هُدِیَ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ
جابر بن عبداللّه از رسول خدا صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله روایت کرده: خداوند علی علیه‌السلام و همسر و پسرانش را حجت‌های خود بر مردم قرار داد. ایشان درهای علم در امّت من هستند. هرکس به آنان هدایت شد، به راه راست هدایت شده است.
روایت پنجم شمارۀ ۹۰:
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله: مَنْ سَرَّهُ [مَنْ أَرَادَ] أَنْ یَجُوزَ عَلَى الصِّرَاطِ کَالرِّیحِ الْعَاصِفِ وَ یَلِجَ الْجَنَّهَ بِغَیْرِ حِسَابٍ فَلْیَتَوَلَّ وَلِیِّی وَ وَصِیِّی وَ صَاحِبِی وَ خَلِیفَتِی عَلَى أَهْلِی عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ مَنْ سَرَّهُ [وَ مَنْ أَرَادَ] أَنْ یَلِجَ النَّارَ فَلْیَتْرُکْ وَلَایَتَهُ فَوَ عِزَّهِ رَبِّی وَ جَلَالِهِ إِنَّهُ لَبَابُ اللَّهِ الَّذِی لَا یُؤْتَى إِلَّا مِنْهُ وَ إِنَّهُ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ وَ إِنَّهُ الَّذِی یَسْأَلُ اللَّهُ عَنْ وَلَایَتِهِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ
امام باقر علیه‌السلام از پدرش از جدش از رسول اللّه صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله روایت کند: هرکس مشتاق است چون بادِ از جا کنده از صراط بگذرد و بدون حساب وارد بهشت شود، باید دوست و وصی و ملازم و جانشین من بر اهلم و امّتم، علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام را دوست بدارد و اگر مشتاق است به آتش درآید، ولایتش را رها کند. سپس فرمود: به عزّت و جلال پروردگارم سوگند علی علیه‌السلام درِ ورود بر خداست که جز از راه او نمی‌توان وارد شد. او صراط مستقیم است که در قیامت خداوند از ولایتش سؤال خواهد کرد.
روایت ششم شمارۀ ۹۱:
عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله: اهْتَدُوا بِالشَّمْسِ فَإِذَا غَابَ الشَّمْسُ فَاهْتَدُوا بِالْقَمَرِ فَإِذَا غَابَ الْقَمَرُ فَاهْتَدُوا بِالزُّهَرَهِ فَإِذَا غَابَتِ الزُّهَرَهُ فَاهْتَدُوا بِالْفَرْقَدَیْنِ. فَقِیلَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الشَّمْسُ وَ مَا الْقَمَرُ وَ مَا الزُّهَرَهُ وَ مَا الْفَرْقَدَانِ؟ قَالَ: الشَّمْسُ أَنَا وَ الْقَمَرُ عَلِیٌّ وَ الزُّهَرَهُ فَاطِمَهُ وَ الْفَرْقَدَانِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهماالسلام
از جابر بن عبداللّه انصاری از رسول خدا صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله: با نور خورشید راه خود را بیابید. اگر خورشید رفت، با ماه، اگر ماه رفت، با زهره و اگر زهره رفت با فَرقَدان راه بیابید. سؤال شد: خورشید و ماه و زهره و فرقدان چیستند؟ فرمود: خورشید منم. ماه علی علیه‌السلام، زهره فاطمه سلام‌اللّه‌علیها و فرقدان حسن و حسین علیهماالسلام هستند.
روایت هفتم شمارۀ ۹۲:
عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ الْجُعْفِیِّ قَالَ دَخَلْتُ عَلَى أَبِی جَعْفَرٍ یَعْنِی الْبَاقِرَ علیه‌السلام فَقُلْتُ: جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ إِنِّی أَکْرَهُ أَنْ أَشُقَّ عَلَیْکَ فَإِنْ أَذِنْتَ لِی أَسْأَلْکَ؟ فَقَالَ: سَلْنِی عَمَّا شِئْتَ. فَقُلْتُ: أَسْأَلُکَ عَنِ الْقُرْآنِ قَالَ: نَعَمْ. قُلْتُ قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَى فِی کِتَابِهِ: «هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ» قَالَ: صِرَاطُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ. فَقُلْتُ: صِرَاطُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ؟ فَقَالَ: صِرَاطُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ
سلام بن مستنیر جعفی گوید بر امام باقر علیه‌السلام وارد شدم و عرض کردم: دوست ندارم شما را به زحمت بیندازم، اگر اجازه فرمایید، سوالی بپرسم. فرمود: هرچه می‌خواهی بپرس! گفتم از قرآن می‌خواهم بپرسم. فرمود بپرس. گفتم «هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ»[1] یعنی چه؟ فرمود: یعنی صراط علی بن ابی‌طالب. گفتم صراط علی بن ابی‌طالب؟ فرمود: صراط علی بن ابی‌طالب.
روایت هشتم شمارۀ ۹۳:
عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ: «قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُم…» قَالَ: الْبُرْهَانُ مُحَمَّدٌ وَ النُّورُ عَلِیٌّ وَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ عَلِیٌّ
عبداللّه بن سلیمان گوید: از امام صادق علیه‌السلام دربارۀ این آیه پرسیدم: «یا أیُّهَا النّاسُ قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ أنْزَلْنا اِلَیْکُمْ نُوراً مُبیناً فَأمَّا الَّذینَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَیُدْخِلُهُمْ فی رَحْمَهٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ وَ یَهْدیهِمْ اِلَیْهِ صِراطاً مُسْتَقیما»[2] (اى مردم! ازجانب پروردگارتان براى شما برهانى آمد و نور آشکارى به‌سوى شما فرو فرستادیم. کسانى را که به خدا ایمان آوردند و به او درآویختند، به‌زودی در رحمت و فضلِ خویش داخل مى‌گرداند و به صراطى مستقیم هدایت مى‌کند.)
فرمود: برهان محمّد صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله و نور علی علیه‌السلام و راه راست علی علیه‌السلام است.
روایت نهم شماره ۹۴:
عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ قَالَ: آلُ مُحَمَّدٍ الصِّرَاطُ الَّذِی دَلَّ اللَّهُ عَلَیْهِ
از امام باقر علیه‌السلام: آل محمّد صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله راهی است که خداوند به آن راهنمایی کرده است.
روایت دهم شمارۀ ۹۵:
عَنْ أَبِی عَبْدِاللَّهِ قَال: الصِّرَاطُ الَّذِی قَالَ إِبْلِیسُ «لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقِیم» فَهُوَ عَلِیٌّ
از امام صادق علیه‌السلام: راهی که شیطان گفت «بر سر راه راست در کمین بندگانت می‌نشیم» علی علیه‌السلام است.
روایت یازدهم شمارۀ ۹۶:
عَبْدُاللَّهِ بْنُ أَبِی‌جَعْفَر قَالَ حَدَّثَنِی أَخِی عَنْ قَوْلِهِ: «هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ» قَالَ: هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ.
عبداللّه فرزند امام باقر علیه‌السلام گوید: برادرم (امام صادق علیه‌السلام) دربارۀ این کلام خدای تعالی: «هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ» فرمود: آن امیرالمؤمنین علیه‌السلام است.
یکی از مصادیق صراط مستقیم که همیشه در نماز می‌خوانیم، راه محبّت علی علیه‌السلام و اطاعت از او و فرزندانش تا امام زمان علیهم‌السلام است که خدای تعالی و رسول خدا صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله ما را به این راه هدایت می‌کنند. البته صراط مستقیم عام است و مصادیق متعددی دارد و یکی از آنها محمّد و اهل‌بیت او صلوات اللّه علیهم اجمعین هستند.
در جلد اول تفسیر نورالثقلین صفحۀ ۲۰ به بعد چند روایت در این باره نقل شده که به چند نمونه اشاره می‌شود.
روایت شمارۀ ۸۶:
قال رسول الله صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله: انّ الله تعالى منَّ على بفاتحه الکتاب الى قوله «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» صراط الأنبیاء و هم الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ.
خدای تعالی بر من منّت گذاشت با فاتحهالکتاب تا «اهدنا الصراط المستقیم» این صراط انبیاء است و آنان کسانی هستند که خداوند به آنان نعمت عطا فرمود.
روایت شمارۀ ۸۸:
عن أبى عبدالله علیه‌السلام «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» قال: الطریق و معرفه الامام.
از امام صادق علیه‌السلام: «اهدنا الصراط المستقیم» یعنی راه و شناخت امام.
روایت شمارۀ ۸۹:
أبى عبداللّه علیه‌السلام قال: و اللّه نحن الصراط المستقیم.
به خدا قسم ما صراط مستقیم هستیم.
روایت شمارۀ ۹۰:
أبى عبداللّه علیه‌السلام فی قول اللّه عزّوجلّ: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» قال: هو أمیرالمؤمنین و معرفته، و الدلیل على انه أمیرالمؤمنین قول اللّه عزّوجلّ: «وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ»[3] و هو أمیرالمؤمنین علیه‌السلام فی أم‌الکتاب فی قوله: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ».
امام صادق علیه‌السلام دربارۀ «اهدنا الصراط المستقیم» فرمود: منظور از صراط مستقیم، امیرالمؤمنین علیه‌السلام و معرفت و شناخت اوست. دلیلِ این حرف، کلام خدای تعالی است: «و آن در ام‌الکتاب (لوح محفوظ) نزد ما بلندمرتبه و باحکمت است» و آن امیرالمؤمنین است در ام‌الکتاب در آیۀ «اهدنا الصراط المستقیم».
روایت شمارۀ ۹۴:
أبی عبداللّه علیه‌السلام قال: الصراط المستقیم أمیر المؤمنین علیه‌السلام.
امام صادق علیه‌السلام فرمود: صراط مستقیم امیرالمؤمنین علیه‌السلام است.
روایت شمارۀ ۹۷:
عن سید العابدین على بن الحسین علیهماالسلام قال: نحن أبواب اللّه و نحن الصراط المستقیم.
از امام زین‌العابدین علیه‌السلام: ما درهای خدای تعالی و صراط مستقیم هستیم.
در این کتاب روایات بیشتری در این زمینه آمده است و جای شکی باقی نمی‌گذارد که یکی از مصادیق صراط مستقیم محبّت و ولایت امیرالمؤمنین علیه‌السلام و فرزندان معصومش است، لکن کسی که ادعای دوستی علی و اولاد علی علیهم‌السلام می‌کند، باید دلیل و علامتی داشته باشد. خدای تعالی علامت این محبّت را در سورۀ آل‌عمران این‌‌گونه بیان می‌فرماید:
﴿قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونی یُحْبِبْکُمُ اللَّه﴾[4]
«بگو اگر خدا را دوست می‌دارید، از من تبعیت کنید تا خدا دوستتان بدارد.»
تبعیت از پیامبر اکرم و ائمۀ اطهار علیهم‌السلام یعنی عمل به احکام الهی که از ایشان با سندهای معتبر از روات عادل و ثقه نقل شده است. بسیاری از احکام به‌صورتِ کلی در قرآن آمده، امّا مصادیق و جزئیات آنها در روایات ائمۀ اطهار علیهم‌السلام توضیح داده شده و فقهای عادل در درسترس ما قرار داده‌اند.
تبعیت از حضرات معصومین علهیم‌السلام یعنی مخالفت با نفس و شیطان. خدای تعالی می‌فرماید:
﴿أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبین﴾[5]
«ای بنی‌آدم! آیا با شما عهد نکردم شیطان را نپرستید که او دشمن آشکار شماست؟»
کسی که اطاعت شیطان و نفس می‌کند و می‌گوید هرکار دلم خواست، می‌کنم، در واقع شیطان همراه اوست و شیطان‌پرست و نفس‌پرست است. نقطۀ مقابل آن خداپرستی است که صراط مستقیم است.
﴿وَ أَنِ اعْبُدُونی هذا صِراطٌ مُسْتَقیم﴾[6]
«و مرا بپرستید که راه راست همین است.»
ظهور و بروز بندگی خدا که صراط مستقیم است، اطاعت از پیامبر اکرم و ائمۀ اطهار علیهم‌السلام است.
ما که مسلمان هستیم و ادعای اسلام و دوستی اهل‌بیت علیهم‌السلام داریم، باید شبانه‌روز مواظب باشیم چه کارهایی واجب است، انجام دهیم و چه کارهایی حرام است، ترک کنیم. کم‌کم مستحبات و مکروهات مؤکد را هم اضافه کنیم و تا آنجا که می‌توانیم به آنها هم مقید باشیم تا به‌تدریج خدای تعالی غفلت را از ما بردارد و از برکت نظر خودش از عالم خیال بیرون آییم و وارد عالم روحانیت شویم. در این صورت می‌توانیم رنگ و بویی و نوری از ائمۀ اطهار علیهم‌السلام به خود گیریم و در راه آنان قدم برداریم و به هدف و غایتی که برای آن خلق شدیم؛ یعنی خلیفۀ خدا شدن، برسیم.
اگر کسی طالب این معنا باشد، یقیناً خدای تعالی کمکش می‌کند. او برای همین ما را خلق کرده است. او همۀ اسماء و صفاتش را در همۀ افراد بشر به ودیعه گذاشته، امّا اندک افرادی حق را می‌شناسند و دنبال می‌کنند و به آن می‌رسند. بیشتر مردم آن را پایمان می‌کنند و ترجیح می‌دهند مانند حیوانات زندگی کنند.
از برکت دوستی و محبّت اهل‌بیت علیهم‌السلام ما می‌دانیم که انسانیم. آدمی صفات عالی دارد و آدمیت با حیوانیت یکی نیست. برخی صفات حیوانی را انسان هم دارد، امّا از آنها درست استفاده می‌کند و صفات بد را با تهذیب نفس تبدیل به صفات الهی می‌کند.
[1] ـ حجر، ۴۱.
[2] ـ نساء، ۱۷۴ و ۱۷۵.
[3] ـ زخرف، ۴.
[4] ـ آل‌عمران، ۳۱.
[5] ـ یس، ۶۰.
[6] ـ یس، ۶۱.
