سوره هود آیه ۱۱۴ و ۱۱۵ | جلسه ۴۱
کسی که به دیگران ظلم کرده، حقالناس برعهده دارد و با نماز پاک نمیشود. کسی که ضرری به کسی رسانده یا او را کتک زده، حتی اگر همسر و فرزندش باشد، اگر سرخ یا سیاه یا کبود شده باشد، دیه بدهکار است و این با نماز برطرف نمیشود، مگر اینکه بپردازد یا آنها رضایت دهند. بله، ممکن است نماز باعث شود دل آنها نرم شود و ببخشند.
بسم اﷲ الرحمن الرحیم
تفسیر سوره هود آیات ۱۱۴ و ۱۱۵ | چهارشنبه ۱۳۹۸/۰۵/۱۶ | جلسه ۴۱
حکمت ۴۸۰ نهجالبلاغه:
وَ قَالَ علیهالسلام: «إِذَا احْتَشَمَ الْمُؤْمِنُ أَخَاهُ فَقَدْ فَارَقَه»
«هنگامی که مؤمن برادر دینیاش را به خشم آورد، از او جدا شده.»
وقتی کسی بیجهت با برادر یا خواهر مؤمنش بگومگو میکند، با اینکه میداند حق با اوست و میخواهد او را به خشم آورد و اذیتش کند، دوستیشان به هم میخورد و ممکن است منجر به دشمنی و کینه شود؛ لذا اگر قرار است با اطرافیان و دوستانتان صحبتی یا امر به معروف و نهی از منکری کنید، مراقب باشید دوستی و محبّتتان بههم نخورد.
تفسیر سوره هود آیه ۱۱۴ و ۱۱۵
وَ أَقِمِ الصَّلاهَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذلِکَ ذِکْرى لِلذَّاکِرینَ (۱۱۴)
نماز را دو طرف روز و اوایل شب بهپا دار. بیتردید خوبیها بدیها را از بین میبرد. این تذکری است برای اهل تذکر!
وَ اصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنینَ (۱۱۵)
صبر پیشه کن که خدا پاداش نیکوکاران را تباه نمیکند.
«وَ أَقِمِ الصَّلاهَ» نماز بهپا دار «طَرَفَیِ النَّهارِ» دو طرف روز (آغاز و پایان روز) «وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ» و اوایل شب «إِنَّ الْحَسَناتِ» بیشک خوبیها «یُذْهِبْنَ» از بین میبرد «السَّیِّئاتِ» بدیها و گناهان را «ذلِکَ ذِکْرىٰ» این تذکر و یادآوری است «لِلذَّاکِرینَ» برای اهل تذکر، کسانی که پند میگیرند.
«وَ اصْبِرْ» صبر کن «فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضیعُ» خداوند تباه نمیکند «أَجْرَ الْمُحْسِنینَ» پاداش نیکوکاران را.
وَ أَقِمِ الصَّلاهَ؛ اقامۀ نماز با خواندنِ آن از جهتی فرق دارد؛ یعنی همراه خود دیگران را هم به نماز دعوت کن. چهبسا مطلوبیتِ نماز جماعت هم از آن استفاده شود؛ زیرا اقامۀ نماز وقتی تحقق مییابد که جمعیتی با هم باشند.
طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ؛ «طرَفَی النَّهار» یعنی دو طرفِ روز؛ یعنی اول و آخر یا طرف اول و طرف دوم روز. اول روز نماز صبح است و آخر یا طرف دومِ آن، نماز عصر. بهحساب اینکه از اول ظهر تا غروب آفتاب که قسمت دوم روز محسوب میشود، وقت نماز ظهر و عصر است. «زُلَفاً مِنَ اللَّیل» یعنی اوایل شب که وقت نماز مغرب و عشاء است.
إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ؛ اینکه بعد از امر به نماز فرمود خوبیها بدیها را از بین میبرد، یعنی نماز حسنهای است که گناهان و غفلتها را از بین میبرد.
ذلِکَ ذِکْرى لِلذَّاکِرینَ؛ این یادآوری و تذکر است برای کسانی که میخواهند یاد خدا باشند و نماز را رها نکنند.
کسی که بنا دارد متقی باشد و گناه نکند، ممکن است در طول روز، در حرف زدن و نگاه کردن و گوش دادن و غذا خوردنهایش غفلتهایی داشته باشد یا گناهان صغیرهای از باب نادانی کرده باشد، لکن نه از باب مقابله با خدا؛ نمیخواهد سینه جلو بیندازد و بگوید خوب کاری کردم، دلم میخواهد، نمازهای یومیه این افراد را پاک میکند؛ آثار گناهانشان را برمیدارد و کفّارۀ آنها میشود. «ذلِکَ ذِکْرى لِلذَّاکِرین» چهبسا اشاره به این باشد که این بنده بنایش بر یاد خداست.
اینطور نیست که کسی نماز صبح بخواند، بعد هرچه خواست گناه کند؛ مال مردم را بخورد؛ بر سر این و آن بزند؛ آبروی افراد را بریزد و بعد هم نماز ظهر بخواند و همۀ گناهانش از بین برود.
برخی گناهان حق الناس است. اگر مال کسی را برده، تا آن را برنگرداند، بخششی در کار نیست. اگر غیبتی کرده که به گوش طرف رسیده و ناراحت شده، باید عذرخواهی کند. بعضی گناهان قلبی؛ مثل کینه، حسد، کبر، سوءظن که به این سادگی از بین نمیرود. البته نماز تأثیر دارد؛ یعنی اگر شخص بخواهد از این صفات پاک شود، یا گذشته را جبران کند، نماز خیلی کمک میکند.
بنابراین نمیشود انسان کاهلی کند و هرچه خواست انجام دهد و بگوید «إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ». این مربوط به کسانی است که بنا دارند آدم خوبی باشند، لکن گاهی خلافهایی میکنند یا واجبی را ترک میکنند یا از یاد خدا غافل میشوند، اینها باعث میشود زنگاری بر قلب انسان بنشیند و از خدای تعالی دور شود. چنین کسی وقتی به نماز میایستد، این آلودگیها برطرف میشود.
این را هم فراموش نکنیم که نماز باید نمازِ واقعی باشد، نه اینکه از اول تا آخر نماز حواس پرت باشد. در روایت است کسی که اصلاً حواسش به نماز نیست، آخرِ کار آن را مانند پارچۀ کهنهای به صورتش میزنند، البته ناامیدی غلط است. همین نماز هم تکلیف را ساقط میکند، ولی اثری که باید داشه باشد، ندارد. باید از خدا بخواهیم کمک کند در طول نماز در فکر کاسبی و پول و درس و غیره نباشیم.
این نماز برای بعضی سخت و سنگین و برای بعضی روح و ریحان است. رسول خدا صلّیاللّهعلیهوآله همین که وقت نماز میرسید، میفرمود «ارحنا یا بلال». حضرت آیتاللّهالعظمی نجابت فرمودند زمانی که آیتاللّه قاضی در سلوک بودند، میگفتند اینقدر از نماز لذت میبرم که میگویم خدا کند در بهشت هم نماز باشد.
وَ اصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنین؛ «اصبر» به مناسبت آیه یعنی استقامت کردن بر نماز. دوستان جوان و نوجوان توجه داشته باشند که تا اذان نماز گفته شد، خود را آماده کنند و حرفهایشان را بگذارند برای بعد. حرف تمام نمیشود. اینکه با هم مأنوس هستید، خوب است، ولی تا وقت نماز رسید، بلکه قبل از آن خود را جمع کنید و آمادۀ نماز شوید.
این نماز واقعاً معجزه میکند. حیف است قدر و منزلتش را ندانیم!
بحث روایی
تفسیر المیزان ذیل این آیه چندین روایت دربارۀ اثر نماز در محو گناهان و بخشیده شدن آنها آورده که برخی از این قرار است:
از امام صادق علیهالسلام روایت شده که در تفسیر آیه «إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ» فرمود: «نمازِ مؤمن در شب گناهانِ روزش را محو مىکند.»[1]
ابىعثمان گوید: من با سلمان فارسی زیر درختى بودیم. سلمان شاخۀ خشکى از درخت گرفت و آن را بهشدت تکان داد تا برگهایش ریخت، آن گاه گفت: اى ابا عثمان آیا نمىپرسى چرا چنین کردم؟ گفتم چرا چنین کردى؟
گفت: رسول خدا صلّیاللّهعلیهوآله هم در روزى که من با آن جناب زیر درختى بودیم، همین کار را کرد؛ شاخۀ خشکى گرفت و بهشدت تکان داد تا برگهایش ریخت و فرمود: سلمان نپرسیدى چرا چنین کردم. عرض کردم چرا چنین کردى؟
فرمود: مسلمان وقتى وضو مىگیرد و نیکو وضو مىگیرد و نمازهاى پنجگانهاش را بجا مىآورد، گناهانش مانند این برگها مىریزد، سپس این آیه را تلاوت فرمود: «وَ أَقِمِ الصَّلاهَ …»[2].
نیکو وضو میگیرد، یعنی حواسش جمع است. خوب است انسان از وقتی وضو میگیرد حواسش جمع باشد و اگر میتواند دعاهایی که وارد شده، بخواند.
از على بن ابىطالب علیهالسلام روایت شده که فرمود:
ما در مسجد خدمت رسول خدا صلّیاللّهعلیهوآله منتظر بودیم وقت نماز شود. مردى برخاست و عرض کرد: یا رسول اللَّه! من مرتکب گناهى شدهام. رسول خدا از وى روى گرداند (و به نماز ایستاد). پس از آنکه نماز به پایان رسید، دوباره برخاست و همان حرف را تکرار کرد.
حضرت فرمود: آیا با ما نماز نخواندى و براى آن به نیکى طهارت نگرفتى؟ گفت: چرا. فرمود: همان کفارۀ گناه توست.[3]
در زمان پیامبر اکرم صلّیاللّهعلیهوآله مسلمانان وقتی گناهی میکردند، به دستور خدای تعالی نزد آن حضرت میآمدند تا برایشان استغفار کند. بعد از ایشان نیز با آنکه این نعمت از دست رفت، باب استغفار باز ماند و خداوند رحمتش را قطع نکرد.
﴿وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُون﴾[4]
«خدا بر آن نیست آنان را عذاب کند تا تو در میانشان هستی و خدا آنها را عذاب نمیکند تا وقتی استغفار میکنند.»
تفسیر عیاشى از ابىحمزه ثمالى روایت کرده که گفت: من از یکى از آن دو بزرگوار (امام باقر یا امام صادق علیهالسلام) شنیدم که مىفرمود:
على علیهالسلام رو به مردم کرد و فرمود: کدام آیه از قرآن کریم براى شما امیدوارکنندهتر است؟
بعضى گفتند: آیۀ «إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ» (خداوند شرک بر خویش را نمیآمرزد و غیر از این را از هرکه بخواهد، میبخشد)
فرمود: این امیدوار کننده است، ولى آنطور که باید باشد، نیست.
بعضى دیگر عرض کردند آیۀ «یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اللَّه» (ای بندگان من که در حق خود اسراف کردید، از رحمت خدا ناامید نباشید).
فرمود: این نیز خوب است، ولى آنکه باید باشد، نیست.
بعضى دیگر عرض کردند آیۀ «وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَهً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِم» (آنان که چون کار زشتی میکنند یا به خویشتن ستم روا میدارند، خدا را یاد میکنند و برای گناهانشان آمرزش میخواهند).
فرمود: این هم خوب است، ولى آن نیست.
مردم همه سکوت کردند. حضرت فرمود: چرا سکوت کردید؛ بگویید ای مسلمانها؟
عرض کردند به خدا سوگند ما آیۀ دیگرى به نظرمان نمىرسد.
فرمود: من از رسول خدا صلّیاللّهعلیهوآله شنیدم که فرمود: امیدوار کنندهترین آیات کتاب خدا آیۀ «أَقِمِ الصَّلاهَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ…» است، و فرمود: اى على! به آن خدایى که مرا به حق مبعوث کرد و بشیر و نذیرم قرار داد، یکى از شما که برمىخیزد براى وضو گرفتن، گناهانش از جوارحش مىریزد و وقتى به روى خود و قلب خود متوجه خدا مىشود، از نمازش کنار نمىرود، مگر آنکه از گناهانش چیزى نمىماند و مانند روزى که متولد شده، پاک مىشود. اگر بین هر دو نماز گناهى بکند، نماز بعد آن را پاک مىکند. آنگاه نمازهاى پنجگانه را شمرد.
بعد فرمود: یا على جز این نیست که نمازهاى پنجگانه براى امّت من حکم نهر جارى را دارد که در خانۀ آنها واقع باشد. چگونه است وضع کسى که بدنش آلودگى داشته باشد و خود را روزى پنج نوبت در آن آب بشوید؟ به خدا سوگند نمازهاى پنجگانه هم براى امّت من همین حکم را دارد.[5]
این روایات را باید با آیات قرآن و روایات دیگری که از ائمه صادرشده، با هم در نظر داشت. یعنی باید به غفران الهی امیدوار بود و نامیدی از هر گناهی بدتر است، امّا همانطور که گفته شد کسی حق ندارد خود را در برابر گناه آزاد ببیند و بگوید ما انجام میدهیم و نماز میخوانیم و پاک میشود. کسی که چنین وضعی دارد، مثل این است که سیلی به قرآن و پیامبر و ائمۀ اطهار علیهمالسلام میزند؛ اول از همه به خودش سیلی میزند. چنین کسی چطور میتواند نمازی بخواند که این اثر را دارد؟
کسی که به دیگران ظلم کرده، حقالناس برعهده دارد و با نماز پاک نمیشود. کسی که ضرری به کسی رسانده یا او را کتک زده، حتی اگر همسر و فرزندش باشد، اگر سرخ یا سیاه یا کبود شده باشد، دیه بدهکار است و این با نماز برطرف نمیشود، مگر اینکه بپردازد یا آنها رضایت دهند. بله، ممکن است نماز باعث شود دل آنها نرم شود و ببخشند.
خیلی اوقات آدمی بر اثر گناهان زیاد نمازش را رها میکند و دیگر موفق به آن نمیشود.
[1] ـ معانى الاخبار.
[2] ـ مجمع البیان، ۵، ۲۰۰.
[3] ـ مجمع البیان، ۵، ۲۰۱.
[4] ـ انفال، ۳۳.
[5] ـ تفسیر عیاشى، ۲، ۱۶۱.
